ئازاد وەلەتبەگی

^{پاش ئەو گۆڕانکارییانەی کە لەدوا هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠١٤ هاتتە ئاراوە و دەرکەوتنی نووری مالیکی، وەک لیستی یەکەم و هەوڵەکانی ناوبراو بۆ ویلایەتی سێیەمی پۆستی سەرۆک وەزیران، ناکۆکيی نێوان لایەنە سیاسییەکانی عێراقی قووڵتر بووەوە. لە ئەنجامی ئەم ململانێیە کەلێنی نێوان حکوومەتی هەرێمی کوردستان و حکوومەتی عێراق زیاتر بوو و هێزێکی نوێ بە ناوی داعش هاتە ناو پانتایی سیاسيی عێراقةوة.
یەکێک لەو سیناریۆیانەی، پاش ئەم رووداوانە بە شێوەیەکی جدی هاتە بەرباس، بابەتی سەربەخۆیی کوردستانی باشوور بوو، کە ئێستا گەرموگوڕتر لە جاران باسی لێوە دەکرێ. بێگومان پاش جەنگی جیهانی یەکەم، ئەمە یەکەمین هەلی زێڕینە، کە بۆ کوردستان هاتووةتە پێشەوە تا مافی چارەی خۆنووسین بەکار بهێنێت و سەربەخۆیی رابگەیەنێت. لێرەدا بەکورتی ئاماژە بە کاردانەوە و ئەگەرةكاني گريمانةي راگةياندني دةولَةتي كوردي دەکەین:}

^{١) گۆڕانکاری لە سنوورە نێودەوڵەتییەکان:}

^{پاش راگەیاندنی سەربەخۆیی هەر دەوڵەتێک، گۆڕان بەسەر سنوورە نێودەوڵەتییەکاندا دێت. لە کاتی راگەیاندنی سەربەخۆیی کوردستانیشدا، سنوورە نێودەوڵەتییەکان دەگۆڕێن. سەبارەت بە تورکیا، پاش سەربەخۆیی کوردستان، ئیتر تورکیا وەک دەوڵەتێکی دراوسێی عێراق نامێنێتەوە و دەوڵەتی کوردستان دەبێتە دراوسێی تورکیا. ئەمەش وا دەکات پەیوەندی و بەرژەوەندییەکانی عێراق - تورکیا گۆڕانیان بەسەردا بیت، بە تایبەت ئەگەر شیعە بە سەر عێراقدا باڵادەست بن. ئەمەش هەلومەرج و بەرژەوەندیی نوێ لە هاوکێشە سیاسییەکانی ناوچەکەدا دروست دەکات. هەروا ئێران دەبێتە خاوەنی دراوسێیەکی نوێ کە کوردستانە، هەر بۆیە پەیوەندییەکانی ئێران - کوردستان، جێی پەیوەندییەکانی ئێستای ئێران – هەرێمی کوردستان دەگرێتەوە، بەو جیاوازییەی کە لەو حاڵەتەدا، پەیوەندییەکان لە نێوان دوو دەوڵەتی سەربەخۆدا دەبن، کە لەڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتییەوە واتا و ناوەڕۆکی دەگۆڕێت. هەرچی سووریاشە، دەبێتە خاوەن دراوسێیەکی نوێ بە ناوی کوردستان و عێراقی جاران. سەبارەت بە عێراقیش ئەوا دراوسێیەکی نوێی بۆ پەیدا دەبێ بە ناوی کوردستان، کە میژوویەکی دوورودرێژی شەڕ و ململانێی لە گەڵدا هەبووە، لە هەمان کاتدا دراوسێیەک لە دەست دەدات کە تورکیایە و دەروازەی عێراق بووە بۆ ئەوروپا. کوردستان وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ، دەبێتە ئەندامێکی نوێ لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و چوار دراوسێی دەبێ کە بریتین لە: عێراق، تورکیا، ئێران و سووریا.}

^{٢) سەرهەڵدانی یەکەیەکی سیاسيی نوێ:}

^{سەربەخۆیی کوردستان، دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دەوڵەتێکی نوێ لە ناوچەکەدا، کە لە یەکەم هەنگاوەکانی خۆیدا، لە لایەن دەوڵەتانی دراوسێوە خوازراو و خۆشەویست نيیە. هەر وەک چۆن لە ئەزموونی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٢دا بینیمان، ئێران، تورکیا و سووریا تا چەندین ساڵ کۆبوونەوەی ناوبەناویان دەکرد بۆ چۆنیەتيی بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردە نوێیە. ئەوەی جێی سەرنجە، ئەمڕۆ هاوکێشە سیاسییەکانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گۆڕانی گەورەیان بەسەردا هاتووە و ئێران و تورکیا بەفەرمی دوو جەمسەری ناوچەیی دژ بە یەکن، عێراق و سووریاش بە هۆی شەڕ و ململانێی ناوخۆییةوة، لە لێواری رووخاندان و توانای ئەوەیان نیيە بەرگری لە خۆشیان بکەن. بۆیە پێ ناچێت ئەو کۆدەنگییەی سەرەتای دەیەی ٩٠ دژ بە دەوڵەتی کوردستان بێتە ئاراوە، بە تایبەت ئەگەر یەک لەو جەمسەرانە، بۆ راگرتنی باڵانسی هاوکێشە سیاسییەکان پێویستی بە یاریکەرێکی نوێ بێت، کە دەوڵەتی کوردستان دەتوانێ ئەو یاریکەرە نوێیە بێت. لەمەش بترازێ، کوردستانیش لە ماوەی بیست ساڵی رابردوودا، پێگە و جێگەیەکی بەهێزتری بەدەست هێناوە و هەوڵ دەدات وەک یاریکەرێکی سیاسی لە ناوچەکەدا رۆڵ بگێڕێت.}

^{لە یەکەم هەنگاوی سەربەخۆیی کوردستاندا، پیناچێت ئەو چوار دەوڵەتە هەرێمییە دەستبەجێ دان بە سەربەخۆیی کوردستاندا بنێن، هەروا پێناچێت کرداری توندوتیژییش بەرامبەر بە کوردستان ئەنجام بدەن. چونکە وای بۆ دەچن ئەم هەلومەرجە نوێیە، جگە لەوەی خواستی دانیشتوانی کوردستانە و ئیرادەی گەلێکی لەپشتە، هاوکات دەرئەنجامی باڵانسی بەرژەوەندیی هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکانە و بەئاسانی بۆ دواوە ناگەڕێتەوە.
ئەوەی کە چاوەڕوان دەکرێت ئەوەیە، دەوڵەتانی دراوسێ بەوردی خوێندنەوە بۆ ئەم پێشهاتە نوێیە و دەرهاویشتەکانی بکەن و هەر یەکە بەپێی بەرژەوەندییەکانیان، هەڵسوکەوتی لەگەڵدا بکەن. هەر وەک چۆن کۆبوونەوەکانی ئەو وڵاتانە لە دەیەی ٩٠ نەیتوانی واقعی هەرێمی کوردستان بۆ دواوە بگەڕێننەوە و بیوەستێنن.}

^{٣) بەرژەوەندیی ئابووری:}

^{بەو پێیەی کوردستان، لەڕووی سەرچاوەکانی نەوت و گاز و ئاوەوە وڵاتێکی دەوڵەمەندە، هاوکات هەڵکەوتەیەکی گرنگيی جیۆپولیتیکيی هەیە، هەربۆیە کارتی ئابووری، بەهیزترین کارتە، کە دەوڵەتی کوردستان دەتوانێت یاریی پێ بکات. ئێستا ئەم بەرژەوەندییە لەگەڵ تورکیا بە ئاراستەی بازرگانیي کاڵا و شتومەک، باڵادەستيی کۆمپانیا تورکییەکان لە پرۆژەکانی کوردستان و هەناردەکردنی نەوت بەدی هاتووە و تورکیا دەستبەرداری ئةو قازانجة نابێت.}

^{سەبارەت‌بەئێرانیش،هەرچەندەلەبواری‌بازرگانی‌وکاریکۆمپانیاکان‌سوودمەندە،بەڵام‌دەکرێ‌ئەم‌پەیوەندییە‌ئابووریيانەشپترپەرەیان‌پێ‌بدرێت. لە بەرامبەر ئەمەشدا کوردستان بە هۆی هەڵکەوتەی جوگرافيی خۆی و نەبوونی دەریاوة، دەتوانێ لە رێگای ئەو دوو وڵاتەوە بگاتە ئاوەکانی دەریای سپی و کەنداو.
هەروا عێراق و سووریاش، لە حاڵەتی یەکلاییبوونەوەی ململانێ ناوخۆییەکان و سەقامگیریی سیاسی لەو وڵاتانەدا، دەکرێ وەک دوو دەروازةی نوێ بۆ گەیشتن بە دەریا سوودیان لێ وەربگیرێت و پەیوەندییە ئابوورییەکان لە گەڵیاندا بەهێزتر بکرێت، بەتایبەتی عێراق کە لە رووی سەرچاوەکانی ئاو، پێویستیی جدیی بە کوردستان هەیە و دەکرێ لەبری ئاوی رووبارەکان، ریگای دەریا بۆ کوردستان بکاتەوە}

^{٤) هەڵوێستی وڵاتانی دراوسێ:}

^{پێدەچێ عێراق زیانمەندترین دەوڵەت بێ لە سەربەخۆیی کوردستان، چونکە بەشێکی گرنگ و ستراتیژیی خاکی وڵاتەکەی لەدەست دەدات. لە هەمان کاتدا جیابوونەوەی کوردستان لە عیراق بە شکستێکی گەورە بۆ ئەم دەوڵەتە لەقەڵەم دەدرێ. بۆیە ئەگەر دەسەڵاتدارانی ئەم وڵاتە بە عەقڵییەتی پاراستنی یەکپارچەیی خاکی عێراق بە هەموو نرخێک، هەڵسوکەوت لەگەڵ ئەم بابەتەدا بکەن، پێدەچی هەڵوێستی توند و دوژمنکارانە بنوێنن و دەرگا بۆ گرژی و ململانێیەکی درێژخایەن لەگەڵ کوردستاندا بکەنەوە. بەڵام ئەگەر بە عەقڵییەتێکی کراوە و دروست، خوێندنەوەی راستییە نوێیەکان و رێزگرتن لە ئیرادەی خەڵکی کوردستان سەیری بابەتەکە بکەن، دەتوانن ببنە دوو دراوسێی باش و بە سەرنجدان بە مێژووی دەیان ساڵەی پێکەوەژیانیان لەژێر چەتری یەک دەوڵەتدا، تەنانەت لە هەموو بوارەکاندا رێککەوتنی ستراتیژیش لةگەڵ یەکتردا واژۆ بکەن.
سەبارەت بە ئێران، دوو ئەگەر لەئارادایە، یا سیاسەتێکی نەرێنی دژ بە کوردستان بەکار بهێنێ و هەموو تواناکانی بخاتە گەرِ بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم پێشهاتە نوێیە، کە ئەمەش پێدەچێت دەرئەنجامی قورس و نەخوازراوی بەدواوە بێت. هەروا دەتوانێ سیاسەتێکی ئەرێنی، بەرامبەر بەم دەوڵەتە نوێیە بگرێتە بەر و دانی پێدا بنێت، لە هەمان کاتدا سیاسەتی کرانەوە لە ناوخۆی ئێران، بەرامبەر بە کوردی ئەو وڵاتەش پەیڕەو بکات، تا سەربەخۆیی کوردستان، کەمترین کاریگەریی لەسەر دۆخی ناوخۆیی ئێران هەبێت. لە لایەکی تریشەوە، پەیوەندییە سیاسی و ئابووریی و رۆشنبیرییەکانی لەگەڵ کوردستاندا زیاتر پەرە پێ بدات.}

^{پێدەچێ تورکیا تاکە دراوسێ بێت، کە هەر لە ئێستاوە ئامادەکاریی کردبێت بۆ قبووڵکردنی ئەم گۆڕانکارییە نوێیە، کە ئەمەش لە پرۆسەی کرانەوە بەڕووی کوردی باکوور، کرانەوەی زیاتر بەڕووی کوردستانی باشوور و پەیوەندیی ئابووریی ستراتیژیی لەگەڵ کوردستاندا خۆی دەبینێتەوە. هەربۆیە، کاریگەریی ئەم بوومەلەرزە سیاسییە نوێیە لەسەر تورکیا، لە چاو دراوسێکانی دیکە، کەمتر دەبێ.
سەبارەت بە سووریاش، ئێستا بوونی خۆی وەک دەوڵەتێکی یەکپارچە لەدەست داوە و پێدەچێ کەمترین کاریگەریی نەرێنی، لەسەر دروستبوونی دەوڵەتی کوردستان هەبێت. لەگەڵ دەستپێکردنی شەری ناوخۆیی لە سووریا، ئەو دەوڵەتە هیندە لاواز بووە کە ناتوانیت بە تەنیا کاریگەریی هەبیت لەسەر کوردستان، بەڵام وەک بەشێک لە هاوکیشە هەرێمییەکان بێگومان رۆڵ دەبینێ. بەگشتی، سووریا بەم هەلومەرجەی ئێستای پێشوازی لە کوردستانی سەربەخۆ ناکات، هەر وەک چۆن پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستانیش، هەر بە هەمان ئاراستەی دانپیدانەنان بووە. لە حاڵەتی لکاندنی کوردستانی رۆژئاوا بە دەوڵەتی نوێی کوردستان، پێدەچێ سووریا کاردانەوەی توندی هەبێت.}

^{سەبارەت بە دەوڵەتانی عەربیش، ئەوان هەمیشە وەک پرەنسیپێک، عێراق بە وڵاتێکی عەرەبی سەیر دەکەن و ئامادە نین دان بە دابەشکردنی خاکی عێراقدا بنێن، هەروا بۆ پاراستنی باڵانسی هێز لە ناوچەی کەنداو دژ بە هەژموونی ئێران، مانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی یەکپارچە بە گرنگ دەزانن، بەڵام پێدەچێ بە سەرنجدان بە گۆرانکارییە نوێیەکان و هاوکێشە هەرێمییەکانی نێوان شیعە و سوننە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەڵوێستی ئەوانیش بەناچاری گۆڕانی بەسەردا هاتبێت. ئەگەر دەسەڵاتی عێراق لەسەر شیعە یەکلایی ببێتەوە، ئەوا بۆ دروستکردنی جۆرێک لە باڵانسی هێز و لاوازکردنی ئەم دەوڵەتە شیعییە، پێشوازی لە سەربەخۆیی کوردستان دەکەن و ئامادە دەبن ئەم واقعە نوێیە قبووڵ بکەن و تەنانەت یارمەتیيشی بدەن. بەڵام ئەگەر عێراق وەک دەوڵەتێک بۆ سوننە یەکلایی ببێتەوە، ئەوا هەڵوێستی دەوڵەتانی عەرەبی، بە ئاراستەی دژایەتیکردنی کوردستانی سەربەخۆ، گۆڕانی بەسەردا دێت.}

basnews

^14/1/2016