عەبدوڵڵا رێشاوی
چەمكی سازان كە ئێستا لەناو دنیای سیاسیی ئێمەدا زیاد لە پێویست بەكاردەهێنرێ، بە بەكارهێنان نوێیە، بەڵام بە بوون زۆر كۆنە. سازانی سیاسی لە رووی كردەییەوە لە هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی دروستكردنی پارلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1992. ئەوكات كە یەكەم هەڵبژاردن كرا، دوو هێزی سەرەكیی ئەوكات (پارتی و یەكێتی) بە سازان گەیشتنە رێككەوتنی پەنجا بە پەنجا و لەسەر ئەو بنەمایە و بۆ ئەوەی شەڕ نەقەومێ، دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانیان لە نێوان خۆیاندا، بەشكرد.
سازان وەك بازنەیەكی داخراو
بەلام ئایا یەكەم سازان لە مێژووی سیاسیی ئێمەدا هەرێمی كوردستانی بە چی گەیاند؟ بێگومان سازان و رێككەوتنی دوای هەڵبژاردنی 1992 دوو هێزە سەرەكیەكەی بۆ ماوەیەكی كورت بێدەنگ كرد، بەڵام پاشان هەردوو هێزەكەی گەیاندەوە بە نەسازان و دووبەرەكی و شەڕی ناوخۆ.
قۆناغی شەڕی ناوخۆ درێژەی كێشا و بەو گۆڕانكاریانەی لە عێراقدا لە 2003 روویاندا، دیسانەوە دوو هێزەكە پەنایان بردەوە بەر سازان و ئەمجارەیان لە سازان، رێككەوتنی ستراتیژیی یەكێتی و پارتی لەدایك بوو.
سازانی ئەمجارەش شەڕی راگرت، بەڵام نەیتوانی كوردستان بخاتە سەر رێچكەی قۆناغێكی نوێ، بەڵكو دیسانەوە دووبارەكردنەوەی هەمان قۆناغەكەی پێشوو بوو، سووڕانەوە بوو لەناو بازنەی (دووبەرەكی – رێككەوتن).
"رەسمی بەیانی"ی سازان لە هەرێمی كوردستان بریتییە لە بازنەیەكی داخراو كە سیاسەتی لە هەرێمی كوردستاندا بەناودا دەسووڕێتەوە لەسەر هێڵی (رێككەوتن و رێكنەكەوتن).
خراپیی چەمكی سازان لەناو دنیای سیاسیی ئێمەدا لەوێوە دێت كە بەدیلە بۆ دیموكراسی، هێزە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لەبەر ئەوەی ناوێرن خۆیان لە دیموكراسی بدەن، پەنایان بردووەتە بەر چەمك و چەتری سازان.
ئەوان باش خۆیان دەناسن كە كوڕی دیموكراسی و قبوڵكردنی دۆڕان و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات نین، بۆیە "ئەحسەن مەوجود" بۆ ئەوان سازانە كە لە دنیای ململانێی سیاسیدا ئەزعەفولئیمانە.
دیموكراسیەتی "تەوافوقی"
بێگومان لە شێوە جۆراوجۆرەكانی دیموكراسیدا "دیموكراسیەتی تەوافوقی" جۆرێكە لە جۆرەكانی.
بەڵام پێویستە بزانین ئەم جۆرە لە دیموكراسیەت لەو وڵاتانە بە پێویست دەبینرێت كە فرە ئیتنیك و فرە مەزهەب و ئاینن، وەك لوبنان و عێراق، نەك بۆ وڵاتێكی وەك باشووری كوردستان كە وڵاتێكی فرە حیزبە، نە وڵاتێكی فرە ئیتنیك و ئایین.
هەرچەندە ئەمڕۆ تەنانەت هەندێك وڵاتی فرە مەزهەب و فرە ئاینیش دیموكراسیەتی تەوافوقییان جێهێشتووەو بەرەو دیموكراسیەتی راستەوخۆ هاتوون، چونكە لەوە تێگەیشتوون كە سازانی راستەقینە و سەقامگیریی درێژخایەن بە خودی دیموكراسیەتەوە بەندە نەك بە راكردن لە دیموكراسی.
بۆیە بە بۆچوونی من عەیبەیەكی گەورەیە بۆ هەرێمی كوردستان جورئەتی قبوڵكردنی دیموكراسی و تێهەڵدانی سازانی نەبێت لە 2015دا.
دیموكراسی و سازانی راستەقینە
مەرج نییە ئەو سازانە سیاسییەی لە نێوان حیزبەكاندا كۆدەنگیی لەسەرە و كێكی دەسەڵاتی پێ بەش دەكرێت، سازانێك و رێككەوتنێكی راستەقینە بێنێتە ئاراوە. نەك هەر مەرج نییە، بەڵكو ئەزموونەكانی پێشوو سەلماندیان، سازان دواجار بە نەسازانمان دەگەیەنێت.
ئەزموونەكان سەلماندوویانە سازان دنیایەكی سەقامگیر دروست ناكات، بەڵكو دنیایەكی سیخناخ لە ترس و دڵەڕاوكێ و بێهیوایی دێنێتە ئاراوە كە تێیدا حیزب براوەیە و هاووڵاتیش قوربانییە.
ئەوەی كە سازانی راستەقینە بە مانای "سەقامگیریی سیاسی" لە هەر وڵاتێكدا دەیهێنێتە دی، تەنها خودی دیموكراسیەتە و هیچی دیكە.
ئەگەر میللەت و نەتەوەیەك نەتوانێ دیموكراسیەت لە ژیانی خۆیدا بچەسپێنێ، ئەوا هەرگیز چاوەڕێی دروستبوون و بە دەوڵەتبوون نەكات، تەقینەوە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی دنیای عەرەبی و داڕووخانی ئەو هەموو دەوڵەتە لە 2011وە بۆ ئێستا شاهیدی ئەم راستیەن.
پایەداریی دەوڵەتی ئیسرائیل لەناو 22 دوژمندا، بەتەواوی ئەوە دەسەلمێنێ كە ئەزموونی حوكم لەسەردەمی ئێستادا تەنیا بە دیموكراسی دروست دەبێت نەك بە داتاشینی چەمكگەلی وەك سازان و چەپكە گوڵ.
كوردستان ناتوانێت لە دەرەوەی مێژووی نوێی مرۆڤایەتی بێت. مێژووی سیاسیی نوێ پێماندەڵێت هێزە جیاوازەكانی كۆمەڵگە ئەگەر بیانەوێت پێكەوە هەڵبكەن و پێكەوە بژین، جگە لە پەنابردن بۆ دیموكراسی رێوشوێنێكی دیكەیان لەبەردەستدا نییە.
سازان وەك بازنەیەكی داخراو
بەلام ئایا یەكەم سازان لە مێژووی سیاسیی ئێمەدا هەرێمی كوردستانی بە چی گەیاند؟ بێگومان سازان و رێككەوتنی دوای هەڵبژاردنی 1992 دوو هێزە سەرەكیەكەی بۆ ماوەیەكی كورت بێدەنگ كرد، بەڵام پاشان هەردوو هێزەكەی گەیاندەوە بە نەسازان و دووبەرەكی و شەڕی ناوخۆ.
قۆناغی شەڕی ناوخۆ درێژەی كێشا و بەو گۆڕانكاریانەی لە عێراقدا لە 2003 روویاندا، دیسانەوە دوو هێزەكە پەنایان بردەوە بەر سازان و ئەمجارەیان لە سازان، رێككەوتنی ستراتیژیی یەكێتی و پارتی لەدایك بوو.
سازانی ئەمجارەش شەڕی راگرت، بەڵام نەیتوانی كوردستان بخاتە سەر رێچكەی قۆناغێكی نوێ، بەڵكو دیسانەوە دووبارەكردنەوەی هەمان قۆناغەكەی پێشوو بوو، سووڕانەوە بوو لەناو بازنەی (دووبەرەكی – رێككەوتن).
"رەسمی بەیانی"ی سازان لە هەرێمی كوردستان بریتییە لە بازنەیەكی داخراو كە سیاسەتی لە هەرێمی كوردستاندا بەناودا دەسووڕێتەوە لەسەر هێڵی (رێككەوتن و رێكنەكەوتن).
خراپیی چەمكی سازان لەناو دنیای سیاسیی ئێمەدا لەوێوە دێت كە بەدیلە بۆ دیموكراسی، هێزە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لەبەر ئەوەی ناوێرن خۆیان لە دیموكراسی بدەن، پەنایان بردووەتە بەر چەمك و چەتری سازان.
ئەوان باش خۆیان دەناسن كە كوڕی دیموكراسی و قبوڵكردنی دۆڕان و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات نین، بۆیە "ئەحسەن مەوجود" بۆ ئەوان سازانە كە لە دنیای ململانێی سیاسیدا ئەزعەفولئیمانە.
دیموكراسیەتی "تەوافوقی"
بێگومان لە شێوە جۆراوجۆرەكانی دیموكراسیدا "دیموكراسیەتی تەوافوقی" جۆرێكە لە جۆرەكانی.
بەڵام پێویستە بزانین ئەم جۆرە لە دیموكراسیەت لەو وڵاتانە بە پێویست دەبینرێت كە فرە ئیتنیك و فرە مەزهەب و ئاینن، وەك لوبنان و عێراق، نەك بۆ وڵاتێكی وەك باشووری كوردستان كە وڵاتێكی فرە حیزبە، نە وڵاتێكی فرە ئیتنیك و ئایین.
هەرچەندە ئەمڕۆ تەنانەت هەندێك وڵاتی فرە مەزهەب و فرە ئاینیش دیموكراسیەتی تەوافوقییان جێهێشتووەو بەرەو دیموكراسیەتی راستەوخۆ هاتوون، چونكە لەوە تێگەیشتوون كە سازانی راستەقینە و سەقامگیریی درێژخایەن بە خودی دیموكراسیەتەوە بەندە نەك بە راكردن لە دیموكراسی.
بۆیە بە بۆچوونی من عەیبەیەكی گەورەیە بۆ هەرێمی كوردستان جورئەتی قبوڵكردنی دیموكراسی و تێهەڵدانی سازانی نەبێت لە 2015دا.
دیموكراسی و سازانی راستەقینە
مەرج نییە ئەو سازانە سیاسییەی لە نێوان حیزبەكاندا كۆدەنگیی لەسەرە و كێكی دەسەڵاتی پێ بەش دەكرێت، سازانێك و رێككەوتنێكی راستەقینە بێنێتە ئاراوە. نەك هەر مەرج نییە، بەڵكو ئەزموونەكانی پێشوو سەلماندیان، سازان دواجار بە نەسازانمان دەگەیەنێت.
ئەزموونەكان سەلماندوویانە سازان دنیایەكی سەقامگیر دروست ناكات، بەڵكو دنیایەكی سیخناخ لە ترس و دڵەڕاوكێ و بێهیوایی دێنێتە ئاراوە كە تێیدا حیزب براوەیە و هاووڵاتیش قوربانییە.
ئەوەی كە سازانی راستەقینە بە مانای "سەقامگیریی سیاسی" لە هەر وڵاتێكدا دەیهێنێتە دی، تەنها خودی دیموكراسیەتە و هیچی دیكە.
ئەگەر میللەت و نەتەوەیەك نەتوانێ دیموكراسیەت لە ژیانی خۆیدا بچەسپێنێ، ئەوا هەرگیز چاوەڕێی دروستبوون و بە دەوڵەتبوون نەكات، تەقینەوە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی دنیای عەرەبی و داڕووخانی ئەو هەموو دەوڵەتە لە 2011وە بۆ ئێستا شاهیدی ئەم راستیەن.
پایەداریی دەوڵەتی ئیسرائیل لەناو 22 دوژمندا، بەتەواوی ئەوە دەسەلمێنێ كە ئەزموونی حوكم لەسەردەمی ئێستادا تەنیا بە دیموكراسی دروست دەبێت نەك بە داتاشینی چەمكگەلی وەك سازان و چەپكە گوڵ.
كوردستان ناتوانێت لە دەرەوەی مێژووی نوێی مرۆڤایەتی بێت. مێژووی سیاسیی نوێ پێماندەڵێت هێزە جیاوازەكانی كۆمەڵگە ئەگەر بیانەوێت پێكەوە هەڵبكەن و پێكەوە بژین، جگە لە پەنابردن بۆ دیموكراسی رێوشوێنێكی دیكەیان لەبەردەستدا نییە.
3/9/2015
