مەلا بەختیار

^{كۆنفرانسی دابڕان بەرەو رۆشنگەریی هاوچەرخ، هەروەكو پێشبینیمان دەكرد، كاردانەوەی لێكەوتەوە. كاردانەوەكان، ئایینی، مەزهەبی، ئایدیۆلۆژی‌و شەخسی-یش، بوون. لەم وتارەدا نامانەوێت وەڵامی كەس بدەینەوە. چونكە، هەموو ئەو رەخنانەی گوێمان لێبوو، یان ئەو بابەتانەی نوسراون، جگە لە تێنەگەیشتن لە بەرنامەی كۆنفرانسەكە، تەنانەت تێنەگەیشتنیش بوو لە ئەركی ئایین لەم سەردەمەی گۆڕانكاریەكاندا.} با لەم وتارەدا، ئاوڕێك لە ئاستی پێشكەوتنی سەردەم، لەڕووی كۆمەڵایەتی‌و زانستی‌و تەكنەلۆژیەوە، بدەینەوەو بەراوردی بە بێئاستی سەلەفیەكان، لە كاردانەوەكان بەرامبەر كۆنفرانسی دابڕان، بكەین. ئێمە دڵنیاین، ئەوپەڕەكەی دەهەیەكی تر، كاتێك نەوەی قۆناغی ناوەندی‌و دواناوەندی‌و زانكۆ، دوای گۆڕینی فەلسەفەی خوێندن بەرەو خوێندنی هاوچەرخ، پێدەگەن‌و تێدەگەن، ئەوسا ساغدەبێتەوە، كاردانەوەكان بەرامبەر بە دابڕان، چەند سەلەفییانە بوون. ئێمە پڕبەدڵا پێمانخۆش بوو لەتەواوی وڵاتانی موسڵماندا، بەكوردستانیشەوە، دیاردەو دەركەوتە پێشكەوتوەكانی جیهان، بەوردی بخوێنرایەتەوە. یەكلایەنە سەیری ئەركی ئایین‌و مەزهەب نەكرایە. چەندمان پێخۆش ئەبوو زانایەكی گەورەمان هەبوایە، ئەم راستییانەی خوارەوەی بەدرۆ بخستایەتەوە:

<sup>- ئایا زانستی جینات، كە سەلمێنراوە لە 3 بلیۆن پیت پێكهاتووە. كە ئێستا تەواوی زانكۆكانی دنیای رۆژئاوا سەرقاڵین، ئایا ئایین‌و مەزهەب چۆن لێكیدەداتەوە؟ كە ئێستا زانستی جینات سەلماندویەتی: دەكرێت هەزاران مرۆڤ وەكو یەك كۆپی بكرێت. دەكرێت هەر ئەندامێكی مرۆڤ تا چ ئەندازەیەك بویسترێ‌ دەستكاری بكرێت. تەنانەت دەتوانرێت باڵای مرۆڤ چەندین مەتر بەرزبكرێتەوە. یاخود چاوی مرۆڤ چەند بویسترێت فراوان بكرێت. یان دەست، یان قاچ.. تاد.
- ئێستا زانست سەلماندوویەتی، نەك هەزاران ساڵا پێش ئێستا، بەڵكو 15 ملیار ساڵە، سەرەتای تەقینەوە گەورەكەی پێكهێنانی گەردون دەستپێكردووە. تەمەنی مرۆڤ بۆ (چوار ملیارو نیو) ساڵا دیاریكراوە. یەكەمین شانەی زیندو بۆ (3 ملیارو نیو) ساڵا لەمەوبەر، سەلمێنراوە. زاناكان جەختدەكەنەوە كە پێش (5 ملیۆن) ساڵا مرۆڤ بۆتە خاوەن مێشكێكی تەواو.</sup>

<sup>- زانكۆی (كاڵتك)ی ئەمریكی، توانی كەشتییەكی ئاسمانیی لەسەر مەریخ بنیشێنێتەوە، وێنەی سەر مەریخ بەخێرایی تیشك بنێرێتەوە. (خێرایی تیشك 300 هەزار كیلۆمەترە لە چركەیەكدا) ئەو وێنانەش بە دە خولەك دەگەیشتنە سەر زەوی. واتا: (10 خولەك × 60 چركە × 300.000 كیلۆمەتر) واتا ملیۆنەها كیلۆمەتر. لەوەش زیاتر، ئێستا زاناكان سەرقاڵی ئەوەن بچنە دەرەوەی كۆمەڵەی خۆر، كە بێگومان خێرایی ئەوكاتە، چەندین بەرامبەر دەبێتەوە. ئەگەر ئەمەش بەدیبێت. زاناكان دەڵێن: لە زەمان‌و شوێندا موعجیزە بەدیدێت.
- ئاخۆ چی دەوترێت بەرامبەر بەو راستییەی كە ساغكراوەتەوە، كە گەردیلەی ئەتۆمیی، یەك لەسەر 100 ملیۆنی سانتیمەترێكە. واتا: ئەگەر سانتیمەترێك دابەش بكرێتە سەر (100 ملیۆن) ئەوكاتە گەردیلەی ئەتۆمیی دەستنیشاندەكرێت. سەیرتر لەمە، زاناكان بەمەشەوە نەوەستاون، ئێستا لەناو خودی گەردیلەش پشكنین دەكەن بۆئەوەی شتی نوێتر بدۆزنەوە.</sup>

^{ئەمە سەبارەت بە بەشێكی زۆر كەمی زانستی نوێ‌‌و زاناكان كە سەرقاڵی چ داهێنانێكن لەسەر ئاستی گەردون‌و مرۆڤ!}

^{با بێینە سەر بەراوردێك لەنێوان رۆژئاوای پێشكەوتوو، لەگەڵا وڵاتانی دواكەوتوو. هەتا بزانین رۆژئاوا خەریكی چین‌و ئێمە سەرقاڵی كام چاخی دواكەوتنین.}

^{رۆژئاوا 20% ی دانیشتوانی گۆی زەوی پێكدەهێنن. گەلانی رۆژئاوا هەمیشە لە پێشكەوتندان‌و گەلانی وڵاتانی دواكەوتوش، هێشتا ئاسۆیەكی گەش لەبەردەمیاندا نیە. بەپێی راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی، (4.8 ملیار) كەس لە وڵاتانی دواكەوتدا دەژین، (3 ملیار)یان بە پشكی كەمتر لە (2 دۆلار) لەرۆژێكدا دەژین. (1.2 ملیار) كەسیشیان بە پشكی كەمتر لە دۆلارێك لەرۆژێكدا ژیان دەبەنە سەر. (1.5 ملیار) مرۆڤیش ئاوی پیس دەخۆنەوە.}

<sup>دەپرسین: كولتوری باو، پەیڕەوكردنی ئایین‌و مەزهەب بەپێی پێوەرەكانی سەدەكانی ناوەراست، پێداگرتن لەسەر سەپاندنی فیقه و شەرع لەم سەردەمەی جیهانگیریدا، دەتوانێت چی لەو دۆخە كۆمەڵایەتی‌و ئابوری‌و روناكبیرییە بگۆڕێت؟
بۆئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە، ئامارێكی تری گەلێك گرنگ باسدەكەین. لە ساڵی (2000 بۆ 2005) (3.5 ملیۆن) توێژینەوەی زانستی پێشكەشكراوە:
- رۆژئاوا 37%
- ئەمریكا 34%
- دەوڵەتانی ئاسیا لەسەر ئۆقیانوسی ئارام 22%
- بەڵام ناوچە دواكەوتوەكانی دنیا، كە (70% بۆ 80%)ی دانیشتوانی سەرزەوین، كەچی تەنها 7% لەو توێژینەوانەیان بەردەكەوێت.
- تەواوی وڵاتانی عەرەبی ئیسلامی، كە كۆی دانیشتوانیان لە(300 ملیۆن) تێدەپەڕێت‌و 22 دەوڵەتن، لە توێژینەوەی زانستیدا كەمتر لە ئیسرائیل كە كۆی دانیشتوانیان (6 ملیۆن)ە، توێژینەوەی زانستییان پێشكەش كردووە. ئیسرائیل (1.3%) ی توێژینەوەی هەبووە. كەوابێ‌ رێژەی توێژینەوەی زانستی وڵاتانی عەرەبی ئیسلامی لەو ئامارەدا، لەئاستی سفردایە.</sup>

^{سەرچاوەی ئەم دواكەوتنە لە جیهانی ئیسلامیدا، دەگەڕێتەوە بۆ فەلسەفەی پەروەردە، كە بەشی زۆری فەلسەفەی وڵاتانی ئیسلامی، لە فەلسەفەی سەدەكانی ناوەراستدا چەقیبەستووە. هەروەها ئەو كولتورە مەزهەبی‌و نەریتە كۆمەڵایەتییە دواكەوتووە كە لەناو تاك‌و خێزاندا، نەوە دوای نەوە، بەبێ‌ رەخنەلێگرتن، بەبێ‌ ئازادی بیركردنەوە، دەسەپێنرێن.}

^{ئەگەر بێت‌و بمانەوێت لەو هاوكێشە زانستی‌و كۆمەڵایەتی‌و تەكنەلۆژییەدا، شوێنێك بۆ كوردستان بدۆزینەوە، بێگومان لە هیچ وڵاتێكی عەرەبی دۆخمان باشتر نییە. بەڵكو، لە وڵاتە عەرەبیەكانیش كەمتر بودجە بۆ توێژینەوەی زانستی‌و بواری رۆشنبیری‌و گۆڕینی فەلسەفەی پەروەردە، تەرخانكراوە.}

^{نمونەش هەیە كە دوور لە دۆگم، بە پاراستنی ئایین‌و مەزهەب‌و عەقیدەش، بەڵام لە ژینگەیەكی كراوەو ئازاددا، پێشكەوتن بەدیهاتووە. بۆ نمونە: مالیزیا، كە بە پڵنگی ئاسیا ناسراوەو لەڕووی ئابوری‌و تەكنەلۆژی‌و كۆمەڵایەتیەوە پێشكەوتووە، پێكهاتەی دانیشتوانی جیاواز جیاوازن، 53%ی مالاوین، 26%ی چینین، 8%ی هیندین. لە ئایینیشدا 60%ی موسڵمانن، 19%ی بوزین، 9%ی مەسیحین، 6%ی هیندۆسین. بەڵام لەبەرئەوەی فەلسەفەی حوكمڕانی‌و خوێندنی هاوچەرخیان پێشكەوتووە، كەچی دەبینین ئەم هەموو پێكهاتەو ئایین‌و عەقیدەیە، پێكەوە هەڵدەكەن‌و پێشكەوتنی گەورەش بەدیدێنن. كەوابێ‌ دەشێ‌ وڵاتێكی دواكەوتوو، بە گۆڕینی بنەماكانی ئەندێشەی ئایینی‌و بیركردنەوەی مەزهەبی‌و پێوەرە كۆمەڵایەتیەكان، پێشبكەوێ‌‌و سەریشبكەوێ‌. بەڵام ئەمە مەحاڵە، بەبێ‌ دووركەوتنەوە لە هەژمونی ئەندێشەی سەدەكانی ناوەڕاست.}

^{ئاسانە مرۆڤ لەئاستی ئەم دواكەوتنە، لەئاستی ئەم سەپاندنەی كولتوری سەدەكانی ناوەراست، لەئاستی ئەم زەوتكردنەی ئازادی ئەقڵا‌و ئازادی ویژدان، دەست بە كڵاوی رۆژگارەوە بگرێ، نەكا رەشەبای رەخنەی تاریكپەرستیی، بیبا. بەڵام بەرپرسیارێتی مێژوویی، كە بەرپرسیارێتی ئەقڵە، بەرپرسیارێتی رۆشنگەرییە، بەرپرسیارێتییە بەرامبەر نەوەكانی ئایندە، رێگە نادەن مرۆڤ بێدەنگی هەڵبژێرێت.}

^{دەمەوێت لێرە جەختبكەمەوە، بەهیچ شێوەیەك پرۆژەی "دابڕان"ی رۆشنگەری، پەیوەندی بە كفرو ئیلحادەوە نییەو نابێت. زیاتریش لە پەیڕەوانی بیری سەدەكانی ناوەراست، رێز لە عەقیدەو ئایینەكان دەگرین. بەڵكو هەوڵدەدەین بنەماكانی عەقیدەو ئایین لەگەڵا گۆڕانكاریەكاندا، بسازێن. بەڵام، كاتێك سەیری پانۆرامای پێشكەوتن‌و زانست‌و كۆمەڵا‌و تەكنەلۆژیا دەكەین، كاتێك ئەو هەموو داهێنانە كە بەڵگەنەویستن‌و سەلمێنراون‌و بەشی زۆری زانا داهێنەرەكانیش خەڵاتی نۆبڵیشیان وەرگرتووە، كاریگەری ئەم داهێنراوانە، وامانلێدەكات، هەڵوێستمان هەبێت‌و پێوەرەكانی ئەندێشەمان، لەگەڵا گۆڕانكاریەكاندا بگونجێنین.}

^{لەبەرامبەر ئەو هەڵڵا و بگرانەی لەسەر بابەتە پێشكەشكراوەكەی من لە كۆنفرانسی "دابڕان" دەمەوێ‌ بپرسم: ئایا لە تێكستە پیرۆزەكانی قورئاندا، چەند ئایەت ئێستا جێبەجێ ناكرێن؟ جگە لە سعودیەو جارجاری سودان، وڵاتێكی ئیسلامیمان بۆ بدۆزنەوە، ئایەتی (38)ی سورەتی مائیدە (وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالاً مِنْ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ) جێبەجێ بكات؟ سعودیەش، كە ئەم ئایەتە جێبەجێ‌ دەكات، بەڵام قەدەغەیە ژن ئۆتۆمبێل لێبخوڕێت. بەڵێ‌ ئەم ئایەتە جێبەجێ دەكات، بەڵام لەكاتی حەجیشدا (20% بۆ 25%)ی كرێی تەیارەو شمەك گران دەبێت.}

^{یاخود لە ئەفغانستان‌و جارجار لە ئێران‌و لەناو ئێستای داعشیشدا نەبێت، لەكوێی وڵاتانی ئیسلامیدا، ئایەتی (2)ی سورەتی نور (الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلاَ تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنْ الْمُؤْمِنِينَ) دەسەپێنرێت؟}

^{خۆ ئەم ئایەتانە، دەقی قورئانن. كەچی نەك لە جیهانی ئیسلامدا، بەڵكو لە كوردستانیشدا، حزبە ئیسلامیەكان، نە لە چالاكی سیاسیاندا و نە لە پەرلەماندا، داوای جێبەجێكردنی دەقاودەقی ئەم ئایەتە پیرۆزانەیان نەكردووە. بۆچی؟ خۆ هیچ گومانێك لە موسڵمانێتی ئەم لایەنانە نیە. بەڵكو گۆڕانكاریەكان‌و هەلومەرجەكەو یاسا دانراوەكان‌و ئاستی پێشكەوتنی خەڵك، ئەم لایەنانەی ناچار كردووە، داخوازی وا پێشكەش نەكەن‌و خۆیان لەو ئایەتانەو دەیان ئایەتی تر، نەبان بكەن. بەڵكو لەماڵ‌و لەناو بنەماڵەكانی خۆیشیاندا جێبەجێی ناكەن!!}

^{دوا قسەشمان ئەوەیە، هەموو ئەو كاردانەوە نەگەتیفانەی لەسەر "دابڕان" بیستمانن (لەكاتێكدا كاردانەوەی پۆزەتیف زۆر زۆرە) خۆزگەمان دەخواست، دوای 200 ساڵا بەسەر سەركەوتنی رۆشنگەری لەرۆژئاوادا، گفتوگۆیەكی دیموكراسی‌و زانستی بكرێت. نەك بەبێ‌ وردبونەوەو كوێرانە رەتبكرێتەوە. بۆ ئێمەمانانی موسڵمان دەبووە مایەی شانازییەكی گەورە، لە سەردەمی جیهانگیریدا، بە لۆژیكی عەباسیەكان، ئومەویەكان، عوسمانی، قاعیدەو داعشەكان، حوكم نەدەین. بەڵكو بە لۆژیكی ئیبن روشد، فارابی، ئیبن سینا، ئیبن خەلدون‌و حەللاج، هەروەها فەیلەسوفەكانی رۆشنگەری‌و مۆدێرنێتە دیالۆگ بكەین. بەڵام بەداخەوە، لۆژیكی رەتكردنەوەكانی "دابڕان" هێندە لاوازن، كە تەنانەت شایانی وەڵامدانەوەش نین.}

^{بەندە، سێ‌ مانگ لەمەوبەر، كاتێك پاپای فاتیكان، فەرموی: "چیرۆكی ئایینەكان، هەمووی داستانی هەڵبەستراون‌و دۆزەخ‌و بەهەشتیش نییە" سەرم سوڕما. سەرسوڕمانەكەم كاتێك زیاتر بوو، كە نەمبیست یەك زانای ئیسلامی لەتەواوی دنیا رەتیبكاتەوە. پاپای فاتیكانیش رابەری روحی زیاتر لە (2 ملیار) مرۆڤە. هیچ مەسیحیەكیش پاپایان تەكفیر نەكرد. بەڵام بەداخەوە، هێشتا كولتوری كاردانەوەو تومەت هەڵبەستن، لە وڵاتانی ئیسلامی‌و كوردستانیشدا، زاڵە. نەك، دیالۆگی ئازاد. كاتێك باسی دیموكراسی لەگەڵا لایەنە ئیسلامیەكان بكرێ‌، یەكسەر وەڵامت دەدەنەوە كە لەقورئاندا، خوای گەورە لەچەندین ئایەتدا ئازادی دەستەبەر كردووە. وەك لەئایەتی (17 و 18)ی سورەتی الزمر (وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمْ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِي- الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمْ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الأَلْبَابِ). هەروەها ئایەتی (29)ی سورەتی الكهفدا (فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ).}

^{ئەم ئایەتانەو ئایەتگەلێكی تر، لە مەتنی قورئاندا هەن. كەم سەركردەی حیزبە ئیسلامیەكان هەیە، ئاماژەیان پێ نەكەن‌و نەیكەنە بەڵگەی دیموكراسی ئیسلامی. بەڵام كاتێك بچوكترین رەخنە، یان لێكدانەوە، یان بۆچونی جیاواز، ئازادی ئەقڵا بباتە پێشەوەو بنەماكانی حوكمدانی ئەوان لاواز بكات، دەستبەجێ‌ دەوروژێن‌و هەروەكو ئەو ئایەتانە لەقورئاندا نەبوبێت، كاردانەوە دەنوێنن. بەڵكو لەكۆندا شمشێرهەڵكێشان‌و ملپەڕاندن، لەئێستاشدا تیرۆری جەستەیی‌و رۆحیی، درێژەی هەیە. كە تیرۆری رۆحیی، مەترسیدارترە لە تیرۆری جەستەیی. چونكە تیرۆری جەستە، دوژمن دیارەو ئامانجیش دیارە، كە لەناوبردنی كەسێكی ئازادیخوازە. بەڵام تیرۆری رۆحیی، ترس‌و بیمی تاریكپەرستی، لە رۆح‌و هۆشی مرۆڤدا، دەپارێزێت. دەرگاكانی كرانەوەی ئەقڵا بە قوفڵكراوی دەهێڵێتەوە. بەمەش هەموو ئازادییەكان، دەكوژێت.}

^{هەندێ‌ هەڕەشەو خوتبەی سەیرو سەمەرەم لە یەك دوو كەس، بیستووە. هێندە دەڵێم: ئەوان دەبێ‌ وا بن. منیش نینۆكی خۆم ناخەمە دەمی ئەم كەسانە.}

^{تێبینی: ئامارو نمونەو بەڵگەكانی ئەم وتارە، لە كتێبی (عصر العلم- احمد زويل- تقديم نجيب محفوظ- دار الشروق- القاهرة- الطبعة الخامسة عشر 2012) وەرگیراوە.}

^10/4/2015