سۆران خدری
پێشەکی
بوون یا نەبوون لە ناو کۆمەڵگادا بووە بە مەزەی باس و گفتووگۆی هەندێ پارتی سیاسی رۆژهەڵاتی کوردستان: وەکوو دیارە لە هەموو چاو پێکەوتن و ووتوێژێکدا ئاماژە بە دوو خاڵ دەکەن، ئێمە شۆرشی مەدەنی دەکەین وە لە ناو کۆمەڵگای خۆماندا بوونمان هەیە، خاڵی دووەم ئاماژە کردنە بە شۆرشی چەکداری: وەکوو دیارە سەرانی ئەو پارتانە لە پاڵ خاڵی یەکەم، باس لە شۆرشی چەکداری دەکەن، وە دەڵێن شۆرشی چەکداری لە ئێمەوە دەستی پێکردوە، وە لەهەمان کاتدا دەڵین هەردەم کە بە پێویستمان زانی دەستی پێ دەکەینەوە دووبارە: یا ئەوەی کە هەوڵ دەدەن ئەوەی کە ئەوان ناکەین وەکوو شتێکی ناشیرین بە کۆمەڵگا پێشانی بدەن، دەڵین کە شۆرش تەنها شۆرشی چەکداری نی یە، بەلکوو شۆرشی جەماوەری دەکەین، بەبێ ئەوەی ئاماژە بە ووردەکاری یەکانی هەردوو خاڵ بکەن کە ئاماژەی پێ دەکەن لە هەموو جاوپێکەوتنێکدا. لێرەدا بەراستی ئەمە ئەرکی رۆشنبیرانی گەلی کوردە کە زۆر واژەی سیاسی کە لە لایان سیاسەتمەدارانەوە یاری یان پی دەکرێت، بدەنە بەر رخنە گرتن، وە بە شێوەیەکی زانستی روونکردنەوەیەکی لەسەر بدەن:
کێ دەتوانێ لە ناو کۆمەڵگادا بێت:
بێ گوومان مێژوو ئەم راستی یە دەردەخات کە کۆمەڵگای بەشری یەت بە دریژایی پەیدا بوونی خۆی، تاوەکوو ئەمرۆکە لە پرۆسەیەکی گەشە کردندا بووە لە هەموو بوارەکانی ژیانەوە: وە لە هەر سەردەمێکدا تەمەدونێک یا چەند تەمەدوون پێکەوە کۆمەڵگایان بەرێوە بردوە. بەلام لێرەدا باس لەسەر بوونی ئەو تەمەدونانە نی یە لە سەردەمێکی تایبەتدا، بەلکوو باس لەسەر رۆڵ و کاریگەری ئەو فەرهەنگ و تەمەدوونانەیە لە ناو کۆمەڵگا، وە لە ئاڵوو گۆرەکانی ناو کۆمەڵگادا. هەموو ئاڵوو گۆرێک کە پێک دێت، لە نەتیجەی دوو فاکتۆرەوە روو دەدەن، فاکتۆری خارجی وە فاکتۆری داخلی، بەڵام دوای ئەوەی فاکتۆرە خارجی یەکە نهادینە کرا لە ناو ئەو کۆمەڵگایەدا چیتر مرۆڤ ناتوانێت وەکوو فاکتۆرێکی خارجی دەستنیشانی بکات، بۆیە ئەو دەم دەبێت هەمووی وەکوو فاکتۆری داخلی تەماشا بکەین: بۆ نموونە ئایین دەتوانێت نموونەیەکی لەم چەشنە بێت: ئایینەکان لە نووکتەیەکی دیاری کراو وە لە ناو فەرهەنگێکی دیاری کراودا سەریان هەڵداوە. بەڵام دواتر چەسپێندراون بەسەر کۆمەڵگاو فەرهەنگەکانی کەی دەوروو پشتدا. ئەگەر ئیران پێش ئیسلام تەماشا بکەین وە دوای ئیسلام. کاتێک کە ئسیلام هاتە ئێرانەوە لە سەرەتاوە فاکتۆرێکی خارجی بوو کە گۆرانکاری وە کاراکتێری تایبەت بە خۆی هێنا لە ناو کۆمەڵگای ئێرانیدا نیهادینە کرد، بەڵام لەم کاتەدا ئەوە زۆر هەڵە دەبێت کە کاریگەری ئیسلام لەسەر ئاڵوو گۆرەکانی ناو کۆمەڵگا وەکوو فاکتۆرێکی خارجی تەماشا بکەین: چوونکە ئەم فەرهەنگە، ئەم تەمەدوونە تازە نەهادینە کراوە، وە بووە بە بەشێکی دانەبراو لە کۆمەڵگای ئێرانی. بۆیە ئەو کەسانەی کە دەیانەوێت لەسەر ئەم بابەتە کار بکەن، دەبێت بەشوێن ریشەی دەروونی بوونی ئیسلام وە رۆڵی کۆمەڵگای ئێرانی لە نەهادینە کردنی ئسیلامدا لەو کۆمەڵگایە بگەرێن. بۆ ئەوەی بە ئاسان تر روونی کەمەوە نموونەیەکی کە دەخەمە بەرد دەست: بەلووچستان لە ئێراندا، وەکوو نەتەوەیەک خاوەن تایبەتمەدنی کەلتووری، فەرهەنگی، مێژووی وە جۆغرافیای خۆیەتی: وە لەسەروی هەموویشیدا ئیسلامی سوونی لەبەر ئەوەی نهادینە کراوە، بووە بە رۆحی چوارچێوەی ئەو کۆمەڵگایە، دەستەڵاتێکی فەرهەنگی تەشەیوع ناتوانێت ئەو کۆمەڵگایە بەرێوە ببات، چوون زەمینەی دەستەڵاتکردنی تێدا نی یە: یا سەردەمی تاهیریەکان لە خۆرئاسان، لەبەر ئەوەی ئەو کۆمەڵگایە فەرهەنگی تەشیوعی تێدا نەهادینە کرابوو، تاهیریەکان بە هیچ شێوەیەک نەیانتوانی فەرهەنگی خەلافەتی عەباسی یەکان لەو ناوچەیەدا جێگیر بکەن:
مەبەست لەم نموونانە روون کردنەوەیەک بوو سەبارەت بە هەبوونی هەر لایەنێک لە ناو کۆمەڵگای خۆیدا. بوونی لایەن یا فکر لە ناو کۆمەڵگادا بە واتای بوونی فیزیکی نی یە؟ بەڵکوو بە واتای رۆڵ و کاریگەری هەر لایەنێکە لەو ئاڵوو گۆرانەی کە لە ناو کۆمەڵگەدا روو دەدەن. بەراستی ئەمە راست نی یە کە سیاسەت مەدارێکی کورد لەگەڵ گەلی خۆی سیاسەت بکات، وە بی یەوێت بە شێوەیەکی ناراست ئاراستەی رووداوەکان بە کۆمەڵگا نیشان بدات. بۆ ئەوەی لایەنێک بوونی هەبێت دەبێت رۆڵوو کاریگەری هەبێت لەسەر ئەو ئاڵوو گۆرانەی کە لە ناو کۆمەڵگەدا روو دەدەن، واتە دەبێت پێناسەیەکت هەبێت بۆ ئەو کۆمەڵگایە کە دەتەوێت رزگاری بکەیت: واتە تۆی سیاسەت مەدار چ جۆر کۆمەڵگایەکت دەوێت، کوێلە، فئیودئال، ئایینی، کۆنەپارێز، شۆفێنیزم، یا کۆمەڵگایەکی مۆدێرنی دیموکراتیک. هەر لایەنێک، هەر کام لەم کۆمەڵگایانە دەست نیشان بکات، پێش ئەوەی هەر کارێک بکات، دەبێت زەمینە سازی بکات بۆ نەهادینە کردنی ئەو فەرهەنگە وە فکرەی کە ئەو کۆمەڵگایەی لێ پێک دێت. با نموونەیەکتان پێ بدەم: باشووری کوردستان، لەبەر ئەوەی کە لە باشووری کوردستان پارتە سیاسی یەکان، بە تایبەت، پارتی دیموکراتی کوردستان، وە یەکیەتی نیشتمانی کوردستان هیچ پێناسەیەکیان نەبوو بۆ ئەو کۆمەڵگایەی کە ئەوان دەیانەوێت دروستی کەن، جێوازتر لەوەی کە لە ژێر دەستەڵاتی عێراقدا بوو، دەبینین ئەمرۆکە دەستەڵاتی کوردی لە باشووری کوردستان هیچ کاریگەری یەکی ئەو تۆی نی یە لەسەری، بەلکوو مرۆڤ دەتوانێت بڵێت، ئەوەندەی کە سریاڵێکی دۆبلاژکراوی تورکی کاریگەری هەیە لەسەر فەرهەنگی پۆشین و هەڵسووکەوتی جوانەکان دەستەڵاتی کوردی نی یەتی؟ جوونکە دەستەڵاتی کوردی پێناسەیەکی نی یە بۆ تاک وە کۆمەڵگا. بۆیە هیج کات ناتوانین بڵیین ئەم دەستەڵاتە نەهادینە دەبێت، چوونکە فەرهەنگ وە تەمەدون تایبەت بە خۆی نی یەتی. بەڵکوو کۆمەڵگا پیکهاتووە لە دوو فەرهەنگ، یەک فەرهەنگی داخلی، واتە کاریگەری ئایین، ساختاری عەشیرە، تایبەتمەندی کۆمەڵگایەکی فیئودالی، وە فەرهەنگی خارجی، واتە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری رۆژئاوا.
کاتێک کە لایەنێک دەڵیت من کاری فەرهەنگی ، رۆشنبیری دەکەم لە ناو گەلی خۆمدا، دەبێت خاڵی کار کردن دیاری بێت، واتە ئەگەر تۆ کاری فەرهەنگی وە کەلتووری دەکەیت، دەتەوێت ج فەرهەنگوو کەلتوورێک لە ناو کۆمەڵگادا جێ گیر بکەیت، وە میکانیزمی جێگیر کردنی ئەم کەلتوورە فەرهەنگە چی یە؟ بە واتایەکی کە، کاتێک لایەنێک باس لە خەباتی فەرهەنگی، کەلتووری دەکات، واتە مەبەستی ئەو لایەنە ئەوەیە کە کەلتوورو فەرهەنگێکی تایبەتی بە بیرۆکەی سیاسی، کۆمەڵایەتی خۆی هەیە دەیەوێت لە ناو کۆمەڵگادا نەهادینەی بکات: ئەگەر وایە باشە یانی چی دوای تێپەربوونی نزیک بە ٧٠ ساڵ هەنووکە ئەو کەلتوورو فەرهەنگە جێگیر، یا نەهادینە نەبووە، بەڵکوو کۆمەڵگا هەر ئاڵووگۆرێکی بەسەردا هاتبێت نەتیجەی تەغیروو تەحەوڵاتێک بووە خارج لە ئیرادەی ئەو لایەنە. ئەمرۆکە هەر لایەنێک خاوەن پێناسەو فکرەیەکی تایبەت بە خۆی نەبێت ناتوانێت لە ناو کۆمەڵگەدا بوونی هەبێت، بە تایبەت کۆمەڵگەی کوردەواری لە رۆژهەڵاتی کوردستان. بۆچی؟ وە لەبەر چی ئەم شتە دەڵێم؟ چوونکە ئەمرۆکە کۆمەڵگای ئێرانی بە شێوەیەکی زۆر تووند لە گۆرانکاری یەکی بێ چوارچیوەدایە: واتە ئەو گۆرانکاری یە لە نەتیجەی بەرخووردی فەرهەنگ و کەلتوورێکی نوێ (مۆدیرنێتەی سەرمایەداری رۆژئاوا) لەگەڵ ئەوەی کە ساڵهای ساڵە ئەو کۆمەڵگایە پێیەوە دەژیت وە نەهادینە بووە. ئەم بەرخوردی دوو فەرهەنگە کۆمەڵگای بەروە ئاقارێک بردوە کە نە لەسەر بنەمای سوونەتی خۆیان ماونەتەوە، وە نە توانیویانە بە تەواوەتی زەمینەیەکی کەلتووری، فەرهەنگی ئامادە بکەن بۆ نەهادینە بوونی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری رۆژئاوا.
ئەمەش بی گوومان ئەستەمە جێگیر بێت، چوونکە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری رۆژئاوا پێویستی بە زەمینە سازی یەکی تایبەت هەیە، کە وەڵامدەرەوەی تایبەتمەندی یە رۆژئاواییەکانی بێت: واتە پێویستی بە ئەخلاق و فەرهەنگی پرۆتستان وە مەکیاڤیلی هەیە. مرۆڤە لەوانەیە ئەو پرسیارە بکات، کە باشە چۆن ئیسلام کاتیک هێرشی کەلتووری هێنا دوای ماوەیەک لە ئێراندا جێکیر بوو وە نەهادینە کرا سەرەرای جێوازی کەلتوورو فەرهەنگی عەرەب لەگەڵ ئیرانی یەکان: فاکتۆرێکی زۆر گرنگ بۆ ئەم جێگیر بوونە، ئەویش دەگەرێتەوە بۆ ئەوەی کە ئسیلام لەسەر فەرهەنگێک دانرا کە رۆژهەڵاتی بوو، وە فەرهەنگە رۆژهەڵاتی یەکان خاڵی هاوبەشیان زۆرە، بەلکوو مرۆڤ دەتوانێ تەمەدوونەکانی رۆژهەڵات بە تەکامولی یەک تەمەدوونی رۆژهەڵاتی ناوینی ناو ببات: هەوروەکوو چۆن ئایینە ئیبراهیمی یەکان خاڵی هاوبەشیان زۆر پێکەوە هەیە تاکوو بوداییزم: بەڵام فەرهەنگ و ئەخلاقی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری لە تەزاد دایە لەگەڵ ناوەرۆکی کۆمەڵگای ئێمە، وە بۆ گەلی کورد ئەو فەرهەنگ و ئەخلاقە نامۆیە، بەڵکوو مرۆڤ دەتوانێت ئەوە بڵیت کە لە سەدا، نەوەدی کۆمەڵگای ئێمە بەو فەرهەنگ و ئەخلاقە نا ئاشنایە:
ئەمرۆکە کۆمەڵگای کوردی لە رۆژهەڵاتی کوردستان بەرهەمی شەری ئەم دوو فەرهەنگەیە کە لەسەرەوە باسمان لێکرد، یەک سوونەتگەرایی، ئایینی، دەرەبەگایەتی، وە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری رۆژئاوا: لێرەدا پرسیار ئەوەیە باشە تۆ وەکوو لایەنێک کە باس لە سەر خەباتی کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی کەلتووری دەکەیت، ئالترناتیڤت چی یە؟ بۆ ئەم قەیرانە ناسنامەیی یە کە لە نەتیجەی بەرخۆدانی ئەو دوو فەرهەنگەدا (سوونەتگەرایی، مۆدێرنیتە) دروست بووە بۆ کۆمەڵگا، خانەوادە وە تاک لە رۆژهەڵاتی کوردستان. ئەگەر بە ووردی تەماشای رووداوەکان بکەین، دەبینین کاری فەرهەنگی وە سیاسی لە ناو کۆمەڵگادا تەنها بە زاراوە کراوە لە ماوەی ئەم ٢٠ ساڵەی رابردوودا کە باس لەوە دەکرێت کە کاری فەرهەنگی، کەلتووری دەکەین. چۆن وەها دەڵیم، لەوانەیە زۆر کەسیش لەم شتە توورە بن، بەڵام ئەمە راستی یەکە: چۆن، چوونکە ئەوەی کە لە تاران دێتە ئاراوە دەبێتە فەرهەنگ لەسەر کۆمەڵگا، نەک ئەوەی کە لە کۆیەو، زەرگوێڵە روو دەدات، یا بریاری لە سەر دەدرێت. بەلگەم بۆ ئەم ووتەیە ئەو گۆرانکاری یانەن کە بە چاو دەبینرێن: بۆ نموونە: ئەو لایەنانەی کە زۆر باس لە خەباتی فەرهەنگی ، کەلتووری دەکەن، لە سەر بنەمای سۆسیالیزم وە مارکسزم دامەرزاون، کە ئەم فکرانەش پێناسەی بە خۆیان هەیە بۆ کۆمەڵگا، ئەخلاق، خانەوادە، تاک. بەڵام دەبینین ئەو شتانەی کە سۆسیالزم وە مارکسیزم باسی لەسەر دەکەن، لە ناو کۆمەڵگادا بوونیان نی یە؟ بەلکوو ئەو کاراکتێرانە دیارن کە تاران لە لایەکەوە وە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری لە لایەکی دیکەوە دەیانەوێت دایسەپێنن بەسەر کۆمەڵگا دا: واتە دابرانی تاکەکان لە یەکتر، تەنها لە بیری خۆتدا بوون، دەست برین وە درۆ کردن بۆ بەدەست هێنانی بەرژەوەندی مادی، کەم بوونەوەی پەیوەندی تاکەکان، مەسڵەحەت چی یەتی، وە هتد..... تەماشا بکەن سەردەمیک بنەمای هەموو پەیوەندی یەک، یا هەڵسووکەوتێک لەسەر بنەمای ئەخلاقێکی دیاری کراو بوو، کە ئەو ئەخلاقە مرۆڤ دەتوانێت بەشێکی هەڵقووڵاوی ئایینی دابنێت، وە بەشێکی پەیوەندی بە ساختاری عەشیرەتی، خانەوادەیی سوونەتی کۆمەڵگاوە: بەلام ئەمرۆکە بە پێچەوانەوە، پەیوەندی یەکان لە سەر بنەمایەکن کە بۆ کۆمەلگا نا ئاشنان.
ئەم مەوجی فەرهەنگ زەدەییە کە لە نەتیجەی پێشکەوتنە تەکنەلۆژی یەکان ئەمرۆکە تووشی کۆمەڵگاکانی رۆژهەڵاتی ناوین وە گەلی کورد بووە، بێ گوومان دەرئەنجامیکی پێچەوانەی لێ دەبێتەوە: پێش پەرەسەندنی تەکنەلۆژی بۆ ئەم ئاستە دەستەڵات دارانی ناوچەکە وە کوو شای ئێران وە کەمال ئەتاتورک لە رێگەی دامەرزاوەکانی خۆیانەوە هەوڵی ئەوەیان دا کە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری رۆژئاوا لە ناو ئەو کۆمەڵگایانەدا جێگیر بکەن، بەڵام نەتیجەکەی پێچەوانە بوو، لە هەردوو وڵاتدا دوووبارە کۆمەڵگاکان گەرانەوە بۆ ساختاری سوونەتگەرایی ئایینی خۆیان کە زەمینەی مێژووی تێدا هەیە وە ساڵهای ساڵە نەهادینە کراوە لە ناو کۆمەڵگادا...ئەم قەیرانەش کە ئیستا دووبارە لە رێگەی میدیاو تەکنەلۆژی یەوە سەری هەڵداوەتەوە، بە شێوەیەکی رۆژئاوایی جێگیر نابێت، چوونکە وەکوو پێشتر ئاماژەم پێکرد، ئەم فەرهەنگە تازە هیچ زەمینەیەکی هاوبەشی نی یە لەناو کۆمەڵگاکانی رۆژهەڵاتی ناوین بە تایبەت گەلی کورد: وە ئەگەر کورد لیرەدا ئالترناتیڤی خۆی دەر نەخات بی گوومان کۆمەڵگای بەرەو ئاقارێکی وەها دەروات کە چیتر مرۆڤ ناتوانێت باس لە مافی کورد بکات: چۆن؟ چوونکە ئێمەی کورد یەک لە داواکاری یە شۆرشگێری یەکانمان ئەوەیە کە ئێمە نامانەوێت کەلتووری کوردی لە لایان فارسەکانەوە لە ناو بچێت، دەمانەوێت بی پارێزین: لەو لاشەوە کاتێک کە تەماشا دەکەیت، ئەو لایەنانەی کە باس لە شۆرشی فەرهەنگی وە کەلتیووری دەکەن پێناسەو چوارچیووەیەکی دیاری کراویان نی یە کە هەڵقوڵاوی تایبەیمەندی یەکانی ناو کۆمەلگای کوردی بێت، کە لە هێرشی فەرهەنگی رۆژئاوا کە ئیستا لەسەر ناوچەکەیە وە قەیرانێکی ناسنامەیی قووڵی دروست کردوە بپارێزیت. کەلتووری کوردی چ لەلایان فارسەوە لە ناو بچێت یا لەلایان رۆژئاوایی یەکانەوە چ جێوازی یەکی ئەوتۆی هەیە، مەگەر هەر یەک نەتیجەی نی یە؟ ئەویش لە ناو چوون وە ئاسیمیلە بوونی ئەو گەلە. واتە ئاڵترناتیڤت چی یە کە ریگە بگری لە ناو چوونی ئەو کەلتوورو فەرهەنگەی کە بە هی کوردی دادەنێیت چ لەلایان تارانەوە بێت، چ لە لایان مۆدیرنیتەی سەرمایەداری رۆژئاواوە بێت.
بۆیە دووبارەی دەکەمەوە بوون، یا نەبوونی لایەنێک لە ناو کۆمەڵگادا بەو مانایە نی یە کە ئەو لایەنە سەدها هەزار مرۆڤ لە دەورووپشتیدایە: دەزانن بۆچی؟ با نموونەیەکی کە باس بکەین. سەردەمی دەرەبەگایەتی لە کوردستان، هەر دەرەبەگێک بە پێی جوگرافیای سیاسی خۆی مرۆڤی لەگەڵ بووە، بەڵام لەبەر ئەوەی کە پێناسەیەکی فەرهەنگی کۆمەڵایەتی وەسیاسی نەبوو بۆ ئەو کەسانەی کە لە جوغرافیای سیاسی ئەودا ژیانیان دەکرد، بەڵکوو تەنها ئەو دەرەبەگانە بەرێوەبەرێکی ئیداری بوون، لە گۆرانی ساختاری کۆمەڵگا، لە کاتێکی زۆر کورتدا، دەستەڵاتی دەرەبەگایەتی لەسەر زەوی سرایەوە لە کوردستان، سەرەرای ئەوەش خەڵکانێکی زۆر لە دەوروو پشتیاندا هەبوون. بەڵام بۆ شێخەکان کێشە جێوازتر بوو، لەبەر ئەوەی شێخەکان مرۆڤی خۆیان بۆ خۆیان پەروەردەیان دەکرد،وە بە سەدها خانەقاو تەکیەیان دەکردەوە، وە کادری تایبیەت بە خۆیان هەبوو (واتە مەلای ئایینی) بۆ پەروەردە کردنی ئەو کەسە لەسەر فەرهەنگێک کە ئەو تەریقەتە لەسەری بەرێوە دەرۆیشت، دەبینین ئەمرۆکەش لە کوردستاندا هەنووکە شێخەکان رێکخستنی خۆیان هەیە وە بەرێوە دەروات.
باشە ئێمە وەکوو کۆمەڵانی خەلکی کوردستان، وە من وەکوو تاکێک لە کۆمەڵانی خەلکی کوردستان، ئەم پرسیارە ئاراستەی ئەو لایەنانە دەکەم کە باس لە کاری فەرهەنگی وە کەلتووری دەکەن، خەتی ئێوە لە نێوان ئەم دوو خەتە جێوازەدا چی یە؟ واتە ئێوە لەسەر کام هێڵ کار دەکەن کە جێواز بێت لە فەرهەنگی سوونەتگەرایی ئایینی کۆمەڵگا وە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری رۆژئاوا. بێگوومان ئەوەندە کە باس لەسەر کاری فەرهەنگی وە کەلتووری دەکەن، دەبێت هێڵێکی تایبەت بە خۆتتان هەبێت، کە مرۆڤەکانی لەسەر پێ بە رێکخستن بکەن: ئەگینا چۆن دەتوانێت ئەو داوایە بکەیت بوونت هەیە لە ناو کۆمەڵگەیەکدا کە هەموو ئالووگۆرەکانی نەتیجەی بەرخوردی دوو فەرهەنگە کە هیچکامیان هی تۆ نی یە. کە واتە لێرەدا مرۆڤ دەتوانێت بەو نەتیجەیە بگات، کە ئەو لایەنانە بەراستی لەگەڵ کۆمەڵگادا راست ناکەن، وە لەگەڵ گەنجانی کۆمەڵگەدا هەروەها.
خالی دووەم کە لایەنیک پێویستە لەبەر چاوی بگرێت ئەویش دەرکردنی تیئۆری یە لە سەردەمی جێواز کە وەڵامدەرەوەی ئەو پێشکەوتنانە بن کە لە کۆمەڵگادا روو دەدەن. ئەگەر بۆشایی دروست بێت لەم روانگەوە، دەبێتە دروست بوونی بۆشاییەکی فیکری، کە کۆمەڵگا خۆی هەوڵ دەدا پری بکاتەوە، بۆیە لەوانەیە لە نەتیجەی ئەم بۆشایی یە هێڵێکی فکری نوێ دەرکەوێت کە بتوانێت وەڵامدەرەوەی نیازمەندی یەکانی کۆمەڵگا بێت، وە ببێت بە خاوەنی ئەو هێزە کە تیئۆری جێواز لەسەردەمی جێوازدا بە پیێ تایبەتمەندی یەکانی کۆمەڵگای خۆیان بدەنە دەرەوە. هەروەکوو چۆن رۆژیاوایی یەکان لەسەردەمی جێوازدا تیئۆری جێوازیان داوەتە دەرەوەهەم بۆ کۆمەڵگاکانی خۆیان وە هەم بۆ دوونیا: بۆ نموونە، کۆتای مێژوو ساڵی ١٩٨٩، فرانسیس فۆکۆیاما، ئەمریکا لە ساڵی ١٩٨٩ لەسەر ئەو تئیۆریە خۆی بە رێکخستن کرد، وە بۆ ئەوەش کە ئەو تیئۆریە جێگیر بکات، وە حکوومەتێکی موەحەدی جیهانی دروست بکات لە هەموو ئامرازەکانی سوودی وەرگرت، بەڵام لەبەر ئەوەی کە ئەو تیئۆری یە دژ بە تایبەتمەندی یە فەرهەنگی و کەلتووری یەکانی گەلانی ئاسیا وە رۆژهەڵاتی ناوین بوو، ئەو تیئۆری یە شکستی هێنا، کە نەتیجەکەی ئەوە بوو کە گەلانی ناوچەکە زۆرتر وابەستە بن بە کاراکتێر وە تایبەتمەندی یە سوونەتگەرایی ئایینی یەکانی خۆیانەوە.
باشە ئەو لایەنانە کە بە من و کۆمەڵانی خەڵکی لە میدیا و راگەیاندنەکانەوە دەڵین ئەوان کاری کەلتووری وە فەرهەنگی دەکەن لە ناو کۆمەڵگا وە کۆمەڵگا لەسەر ئەو شتانە بەرێکخستن دەکەن، باشە ئەو لایەنانە خاوەن چەند لەو تیئۆری یە سیاسی و کۆمەڵایەتی یانەن کە کۆمەڵگای پێ بە رێکخستن بکەن. بۆیە هەر لایەنێک خاوەن ئەم بەرنامەیە نەبێت، ئەگەر بە هەزارها مرۆڤیشی لە دەوروو پشت هەبێت، بێ گوومان ئۆتووماتیکی خۆی بۆ خۆی لە ناو کۆمەڵگەدا دەدرێتە دەرەوە، چوونکە مەوجی ئاڵووگۆرەکان دەیدەنە دەرەوە وە وەلای دەنین. کاتێک کە مرۆڤ بە وردی سەیری سیاسەتی یەم لایەنانە دەکات کە باس لە سەر خەباتی فەرهەنگی وە کەلتووری دەکەن، دەبینێت هیچ جێوازی یەک نی یە لە نێوان ئەوان وە ئەوانەی کە ئیستا لە ناوچەکەدا لەسەر دەستەڵاتن سەبارەت بە سیاسەت وە بەرێوەبەرایەتی: بەلکوو بە پێچەوانە خاڵی هاوبەشیان زۆرن، ئەویش ئەوەیە تەنها چاوەرێی بەرێوەبەرایەتین، بۆیە گرنگ نی یە بۆیان رووداوەکان چۆن دێنە ئاراوە یا تا چەندە خۆیان کاری گەری یان هەیە لەسەر رووداوە ناوخۆیی وە دەرەکی یەکان.
ئەم نووسراوەیە درێژکراوەی کۆمێنتەکە کە لەم رۆژانەدا سەبارەت بە بوون وە نەبوون لە ناو کۆمەڵگەدا نووسیم، وەهەروەها خەباتی فەرهەنگی وە کەلتووری لە ناو کۆمەڵگەدا. هیوادارام ئێمەی گەنجی کورد لە تواناماندا هەبێت کەلتوورێکی رخنەگرانەی زانستی بهێنینە ناو کەلتوووری سیاسی لایەنە کوردی یەکان، وە هەوڵی ئەوە بدەین کە کۆمەڵگا روونتر ببیتەوە لە بەرنامەی هەر لایەنێک: ئەگەر ئیمەی گەنج بتوانین بەو شێوەیە خۆمان دروست بکەین، بی گوومان کاریگەری پۆسیتیڤی باشی دەبێت، هەرچەند کە ئەوە تەنها جەنبەیەکی زۆر بچووکە لەو هەموو ئەو کێشانەی کە لە هەموو بوارەکانەوە هەمانە، بەڵام ئەوە باش دەبێت بزانین، ئەو کێشانەی کە ئێستا هەمانن، راستە پێشتر لەلایان هێزی دەرەکی یەوە بەسەرماندا سەپێندراون بۆ پێکانی ئامانجێکی تایبەتی ئەو لایەنە دەرەکی یانە.بەلام ئەمرۆکە ئەو کاراکتێرانەی کە عامڵی سەرەکی ئەو کێشانەن نەهادینە کراون لە ناوخوودی خۆماندا، وە ریشەیەکی دەروونییان لە خۆ گرتووە، بۆیە دەبێت لە ناوەوە بگەریین بە شوێنیاندا گەر بمانەوێت چارەسەریان بکەین.
