دەیڤد رۆمانۆ
رۆژنامەنووسی ئەڵمانی یورگن تۆدێنهۆفەر لە ماڵپەڕەكەی خۆیدا بابەتێكمان پێشكەش دەكات لەبارەی گەشتێكی قورسی كە ماوەی هەفتەیەكی لەگەڵ گرووپی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سووریا بەسەربرد. بۆچوونەكانی بە رستەیەك تەواو دەكات: ئێستا باجی بڕیارەكەی جۆرج بوش دەدەین كە عێراقی داگیركرد. بۆ ساتێك با لەوەگەڕێین كە چۆن بەرپرسانی ئەمریكی و بەریتانی درۆیان كرد بۆ بیانوو هێناوە و فرۆشتنی جەنگەكەیان لە عێراق بەڕای گشتی (دەبێت ئەوەمان لەبیربێت هەرچەندە ئەوان رای گشتییان هەڵخەڵەتاند بە بوونی بەڵگە لەسەر چەكی كۆمەڵكوژ لە عێراق، بەڵام بەڕاستی لەوبڕوایەدا بوون كە سەدام حوسێن خاوەنی ئەم چەكانە بێت). گفتوگۆكانی تۆدێنهۆفەر پشت بەو پێشبینییە ناڕوون و پڕ كێشەیە دەبەستێ كە گوایە مانەوەی رژێمی سەدام حوسێن لە دەسەڵات باشتر بوو لەو بارودۆخەی ئێستا هەیە. هەرچەندە رەنگە تۆدێنهۆفەر وەك میوانێكی بەعسیەكان چێژی وەرگرتبێت لە گەشتەكەی بۆ مووسڵ لە ساڵی 2002 یان گەشتەكەی ئەم دواییەی بۆ دیمەشق، بەڵام كۆماری بەعسییەكان كە پڕبوو لە ترس، هیچ باشتر نەبوو لە مەترسییەكانی ئێستای دەوڵەتی ئیسلامی.
قوربانیانی دەستی بەعسییەكانی عێراق و سووریا زۆر زیاترە لەوەی داعش كوشتوونی. لە هەڵمەتی جینۆسایدی ئەنفالی ساڵی 1987 و 1988 دا نزیكەی 200 هەزار هاووڵاتی كورد لە عێراق كوژران و بێسەروشوێن كران. ساڵی 1991، هەمان كوشتار لە دژی راپەڕینی شیعەكانی باشوور كرا. شەڕی ئێران و عێراق بووە هۆی كوژرانی زیاتر لە یەك ملیۆن كەس، ئەمە جگە لەوەی داگیركردنی كوێت بووە هۆی وێرانبوونی ئەو وڵاتەی دراوسێی عێراق. لەسەرتاسەری ساڵانی نەوەدەكان مەسیحی و كورد و توركمان پاكتاوی رەگەزی كران لە ناوچەكانی وەك كەركووك. لە پرۆگرامی (نەوت بە خۆراك) لەكاتی گەمارۆ ئابووریەكانی سەر عێراق، رژێمەكەی سەدام بەردەوام رێگری دەكرد لە دابەشكردنی خۆراك لە ناوچە شیعییەكانی باشووری وڵات، ئەوەش بووە هۆی مردنی نزیكەی 500 هەزار منداڵ، ئەمە لەكاتێكدا لە بەغدا كێشەی قەڵەوی هەبوو لە هەمان ساڵدا (كوردیش كە ناوچەكانی خۆیان بەڕێوەدەبرد، سەرەڕای دوو گەمارۆی ئابووری رێژەی مردنی منداڵانیان زۆر لەخوارتر بوو.
ئەگەر سەدام لەسەر دەسەڵات مابایە، ئایا خۆی بەدوور دەگرت لە دووبارە دەستپێكردنەوەی پرۆگرامی چەكەكانی و هێرشكردنە سەر دراوسێكانی؟ ئەمە هاوكێشەیەكی دروستترە لەو تێڕوانینە هەڵەیەی كە گوایە عێراقێكی سەقامگیر و خۆشگوزەران لەژێر سایەی سەدام حوسێن باشتر بوو لەدەركەوتنی گرووپێكی وەك داعش. كاتێك بەهاری عەرەبی دەستیپێكرد، رەنگە راپەڕینێكی دیكەی شیعەمان ببینیایە كە لەلایەن تاران و دیمەشقەوە پشتگیری دەكرا لەدژی رژێمی سەدام، ئەوەش دەرئەنجامەكەی ئاشكرا دەبوو بە رەچاوكردنی ئەوەی ئێستا لە سووریا روودەدات. لەبری داعش رەنگە ئێستا لەسەر "دەوڵەتی عەلی لە میسۆپۆتامیا و دەوروبەری"مان بنووسیایە. لەكاتێكدا سەدام ئەوەی لە توانایدا بووایە بۆ سەركوتكردنی ئەو شۆڕشە دەیكرد، لەلایەكی دیكەوە درێغی نەدەكرد لە پشتیوانیكردنی شۆڕشی سوننە لە سووریا وەك ئەوەی كە كردی لەكاتی راپەڕینەكەی ئیخوان موسلمینی ساڵی 1982 لە سووریا.
بەڵام ئایا دروستبوونی ئەلقاعیدە لە عێراق كە دواتر بووە (داعش) هۆكاری ئەو بۆشاییە حوكمڕانیە بوو كە بەهۆی داگیركاری ئەمریكاوە دروست بوو؟ وەڵامەكە بەڵێ و نەخێریشە. هەڵوەشاندنەوەی تەواوی سوپای عێراق لەلایەن پۆل بریمەر و یاسای ریشەكێشكردنی بەعس بووە هۆی دروستكردنی بۆشایی ئەمنی و حكومی. بەڵام لە ساڵی 2011دا، تیرۆر و گرووپە چەكدارییەكان لە عێراق بەشێوەیەكی بەرچاو كەمبوونەوە و بنبڕكران و سوپای عێراق بەهێزتر بوو. ئەوە گۆشەگیركردنی سوننە و پێشێلكردنی دەستوور و بەكارهێنانی سوپای عێراق بوو بۆ مەرامە تایفیەكان لەلایەن حكومەتەكەی مالیكیەوە كە رێگەی دا داعش لەشەڕی ناوخۆی سووریادا بەهێزبێت و پاشان بگەڕێتەوە بۆ عێراق. ئەمریكیەكان بێ تاوان نین لەم مەسەلەیەدا، بەتایبەتی كاتێك پشتگیریی (مالیكی)یان كرد تەنانەت دوای ئەوەی كە بەرەو تاكڕەوی هەنگاوی دەنا.
هەروەك چۆن دەكرێت گلەیی لە بەریتانی و فەرەنسیەكان بكرێت لە دروستكردنی عێراق و سووریا لەسەرەتاوە. گفتوگۆی تۆمەتباركردنی لایەنێك رەنگە سوودی نەبێت. وەك ئەوە وایە تۆمارێكی تێكشكاو لەلایەن ئەوانەوە لێبدرێت كە زیاتر لە بەرژەوەندییانە تانە لە سیاسەتی وڵاتەكانی خۆیان بدەن وەك لەوەی تەماشای كێشەكانی ناوچەكە بكەن. ئەو چەكدارە جیهادییە بیانیانەی ئەمڕۆ پەیوەندی بەداعشەوە دەكەن لەبەر ئەوە نییە ئەمریكا عێراقی داگیركرد لەساڵی 2003. داگیركردنی عێراق هیچ پەیوەندی نییە بەو كوشتارەی گرووپەكانی وەك بۆكۆ حەرام و شەبابی سۆماڵی و ئەبو سەیاف و تاڵیبان لەسەرانسەری جیهانی ئیسلامیدا دەیكەن. راستە ئیمپریالیزم و كۆڵۆنیالیزمی رۆژئاوایی بەشێكە لە مێژوو، بەڵام ئەم مێژووە تەنها سنووردار نەبووە بۆ وڵاتانی ئیسلامی.
9/1/2015
