د.سەلمان نادر
جیهانی ئیسلامی لە گۆڕاندایە، چەند ساڵی رابردووش ئەو راستییەی بەرجەستە كرد. ماڵئاوایی زۆرێك لە سەركردە گەندەڵ و دیكتاتۆر و خوێنڕێژەكانی رۆژهەڵات دەتوانرێت وەك بەڵگەیەك بۆ ئەم بۆچوونەمان تەماشا بكرێت، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەم شڵەژان و گۆڕانكاریانە ببنە شۆڕش، شۆڕشێكی ئەخلاقیی قووڵ، چونكە تێكڕای قەیرانەكان قەیرانی ئەخلاقین، ئازارەكانی مرۆڤ لە پشتیانەوە ماكی نائەخلاقیانەی هەیە و بەبێ لابردنی هۆكارە حەقیقییەكان هەر هەنگاوێكی دیكە جگە لە ئازارشكێنێكی كاتی ناتوانێت شتێكی دیكە بێت. هەموو بوارەكانی ژیان قەیرانی قووڵ و تاقەتپڕوكێن سەراپای تەنیون، خاڵێك كە تێكڕای ئەو قەیرانانە لەدەوری خۆی كۆبكاتەوە قەیرانی ئەخلاقییە، ئەم قەیرانانەش زادەی یەكێك لە دوو رەهەندی گرینگی ئەخلاقین، ئەوانیش یان بریتین لەوەی بەهۆی وێناكردن و جیهانبینی نائەخلاقیەوە بەرهەم هاتوون یان بەهۆی بەرجەستەكردن و هەڵسوكەوتی نائەخلاقیەوە هاتوونەتە بوون. ئیدی بوارەكانی ئەو قەیرانانە جیاوازن، هەر قەیرانێكیان رەنگ و بۆیەكی تایبەت دەدات، قەیرانێكیان لە بازاڕی سیاسییەكاندا جلوبەرگی سیاسەت و بەرژەوەندی و سەروەریی نیشتمانی پۆشیوە و باس لە حەقی دەوڵەت دەكات لە بەكاربردنی هێزدا بۆ پاراستنی یەكپارچەیی دەوڵەت لە مەترسیی دەرەكی و لەپێناوی ویفاق و گەشەی ناوخۆییدا وەك ئەوەی لە سووریا روودەدات، قەیرانێكی دیكەشیان لە مەزادخانەی ئایندا هاوار دەكات بۆ كاڵاكانی بە دەقە پیرۆزەكان و تەفسیری موفەسیرە گەورەكان و ژیانی رۆحانییە مەزنەكان وەك ئەوەی هێزە ئیسلامییە توندڕەوەكان كاری پێدەكەن و كوشتن و تەقینەوەو ماڵوێرانكردنی مرۆڤەكانی دیكە، بەڵام بە پاساوی ئاین و جیهادەوە. وەك ئەوانەی ژیان و ئازادی لە مرۆڤ دەتۆرێنن بەناوی رووبەڕوو بوونەوەی بیدعە و پابەندبوون بە شوێنكەوتنی نبووەتەوە.
قەیرانێكی دیكەیان سەدریەكی سپی و دەمامكێكی سەوزی پۆشیوەو لە تاقیگەیەكدا لەدایك بووە وەك ئەوانەی پێش خۆی جگە لە قەیرانێكی ئەخلاقی شتێكی دیكە نییە، زانستی پزیشكی كردووەتە كاڵایەك كە دەوڵەمەندەكان دەتوانن بیكڕن و هەژارەكانیش لێی بێبەشن، بە ملیۆنان هاووڵاتی دەمرن چونكە ناتوانن بە بەهای چەند دۆلارێك دەرمان بكڕن، لە بەرامبەردا نەشتەرگەری جوانكاری بەبێ بوونی هیچ پێداویستییەكی جەستەیی و دەروونی بووەتە دیاردە و پارەی خەیاڵیی تێدا خەرج دەكرێت، ئەمە بەدەر لە رۆڵی نائەخلاقیی كۆمپانیاكانی بواری دەرمان كە یاری بە چارەنووسی مرۆڤەكانی دیكە دەكەن.
قەیرانێكی دیكەش شەرعیەتی رووبەڕووبوونەوەی جەهلی هەڵگرتووە و بە پاساوی زانین لە پێناو بەختەوەری مرۆڤایەتیدا دەبێتە هۆكاری پلیشاندنەوەی بەشێك لە مرۆڤەكان، خوێندن لە بری ئەوەی بۆ هەمووان بێت، بووەتە كاڵایەك ئەوانەی توانایان هەیە دەستیان پێی رادەگات و ئەوانی دیكەش لێی بێبەشن، ئەگەر لە خودی خۆیدا خوێندن بۆ گۆڕانكاری بێت لە جۆری ژیاندا، ئەوا جارێكی دیكە وەك كاڵایەك دەبێتە هۆی چەوساندنەوەی مرۆڤەكان، ئەمە بەدەر لە بەئامانج گرتنی خوێندنگا و قوتابخانەكان و كوشتنی قوتابیان و ئیحتكاركردنی مەعریفە لەلایەن كۆمپانیا و فڕاندنی قووتی هەزاران مرۆڤ بەهۆیەوە.
قەیرانێكی دیكەشیان بە دەنگێكی ئەفسووناویەوە پێمان دەڵێت باڵتان پێدەبەخشم بەڵام جگە لە كوشتنی سەفەری رۆحمان شتێكی دیكەی پێ نییە، هونەر ئەگەر بۆ ئەوەیە باڵ بە مرۆڤ ببەخشێت و لە جوگرافیای جەستەی رزگاری بكات، ئەوا ئەمڕۆ بووەتە رێگەیەك بۆ ئەوەی مرۆڤ بباتەوە بۆ لای خۆی، هونەری غەریزی و پۆرنۆ بووەتە بازنەی دزینی قووتی خەڵك و شكاندنی پێیەكانی.
ئەگەر سەیری یەكێك لە بەرنامە جیهانییەكانی بواری هونەر بكەیت، دەزانی قووتی هەزاران هاووڵاتی لەم بەرنامەیەدا تەخشان و پەخشان دەكرێت، تێدەگەیت ئەم بازنەیەش چەندە خاڵی بووەتەوە لە بەهای ئەخلاقی، ئیدی بازنەی ئابووری لەم بوارەدا سەرپشكە، هەژارێك بۆ پاروویەك قووت عارەقە دەڕێژێت و دەوڵەمەندێك بەشی هەموو ژیانی ئەو لە لۆكسەریەكدا خەرج دەكات، ئەمە بەدەر لە چاوبەست و رێكلامی درۆ و مامەڵەی سوود و هەژارتركردنی هەژارەكان و عیملاقكردنی دەوڵەمەندەكان. قەیرانی ژینگەش لە رووی ئەخلاقیەوە كەمتر نییە، پیسكردنی ژینگە لەلایەن كۆمپانیا زەبەلاحەكانی بواری نەوت و ئەتۆم و خوێنبەربوونی جەستەی وڵاتە هەژارەكانی لە كەرەستە سرووشتییەكان و رژانە باخەڵی وڵاتە دەوڵەمەندەكانەوە بەهەمان شێوە قەیرانی ئەخلاقین.
ئەگەر تەنها جارێك سەردانی كوشتارگەیەكی ئاژەڵان بكەی، دەبینی مرۆڤەكان چۆن بەربوونەتە گیانی ئەو ئاژەڵانە بەبێ ئەوەی ئەو هەمووە پێداویستیە ببێت بە گۆشت لە رووی جەستەییەوە، بگرە زیانیش بە مرۆڤ دەگەیەنێت، دەزانیت ئیدی قەیرانی ئەخلاقی چەندە قووڵە.
تەماشای باری ژن بكە دەبینین لەویش ئەم قەیرانە قووڵترە، ژن یان دەچەوسێنرێتەوە و ئازادییەكانی زەوت دەكرێن یان دەبێتە كاڵا و بازرگانیی پێوەدەكرێت، لە ریكلامەوە تا رادەیەك بۆ كۆكردنەوەی لایكی پەیجەكانیش لە سۆشیەڵ میدیادا جەستەی ئافرەتێك بەكاردەبرێت بەبێ ئەوەی بیر لەوە بكرێتەوە چۆن دەبێت مرۆڤێك بەم هەموو بەهایەوە ببێتە وەسیلەی شتێكی دیكە.
ئیدی میدیا و راگەیاندنیش لەم قەیرانانە بێبەش نین، لە شاردنەوەی حەقیقەتی رووداوەكانەوە بۆ چاوبەستكردن و بە كاریزماكردنی سامان و بەرژەوەندی چینێكەوە تا چاوپۆشی لە مەرگی چینێكی دیكە، ئەمانە هەموویان لە خاڵێكدا هاوبەشن، ئەویش قەیرانی ئەخلاقە. بەبێ شۆڕش لەم بوارەدا شۆڕش لەبوارەكانی دیكە ناتوانێت چارەسەری ئازارەكانی مرۆڤ بكات.
قەیرانێكی دیكەیان سەدریەكی سپی و دەمامكێكی سەوزی پۆشیوەو لە تاقیگەیەكدا لەدایك بووە وەك ئەوانەی پێش خۆی جگە لە قەیرانێكی ئەخلاقی شتێكی دیكە نییە، زانستی پزیشكی كردووەتە كاڵایەك كە دەوڵەمەندەكان دەتوانن بیكڕن و هەژارەكانیش لێی بێبەشن، بە ملیۆنان هاووڵاتی دەمرن چونكە ناتوانن بە بەهای چەند دۆلارێك دەرمان بكڕن، لە بەرامبەردا نەشتەرگەری جوانكاری بەبێ بوونی هیچ پێداویستییەكی جەستەیی و دەروونی بووەتە دیاردە و پارەی خەیاڵیی تێدا خەرج دەكرێت، ئەمە بەدەر لە رۆڵی نائەخلاقیی كۆمپانیاكانی بواری دەرمان كە یاری بە چارەنووسی مرۆڤەكانی دیكە دەكەن.
قەیرانێكی دیكەش شەرعیەتی رووبەڕووبوونەوەی جەهلی هەڵگرتووە و بە پاساوی زانین لە پێناو بەختەوەری مرۆڤایەتیدا دەبێتە هۆكاری پلیشاندنەوەی بەشێك لە مرۆڤەكان، خوێندن لە بری ئەوەی بۆ هەمووان بێت، بووەتە كاڵایەك ئەوانەی توانایان هەیە دەستیان پێی رادەگات و ئەوانی دیكەش لێی بێبەشن، ئەگەر لە خودی خۆیدا خوێندن بۆ گۆڕانكاری بێت لە جۆری ژیاندا، ئەوا جارێكی دیكە وەك كاڵایەك دەبێتە هۆی چەوساندنەوەی مرۆڤەكان، ئەمە بەدەر لە بەئامانج گرتنی خوێندنگا و قوتابخانەكان و كوشتنی قوتابیان و ئیحتكاركردنی مەعریفە لەلایەن كۆمپانیا و فڕاندنی قووتی هەزاران مرۆڤ بەهۆیەوە.
قەیرانێكی دیكەشیان بە دەنگێكی ئەفسووناویەوە پێمان دەڵێت باڵتان پێدەبەخشم بەڵام جگە لە كوشتنی سەفەری رۆحمان شتێكی دیكەی پێ نییە، هونەر ئەگەر بۆ ئەوەیە باڵ بە مرۆڤ ببەخشێت و لە جوگرافیای جەستەی رزگاری بكات، ئەوا ئەمڕۆ بووەتە رێگەیەك بۆ ئەوەی مرۆڤ بباتەوە بۆ لای خۆی، هونەری غەریزی و پۆرنۆ بووەتە بازنەی دزینی قووتی خەڵك و شكاندنی پێیەكانی.
ئەگەر سەیری یەكێك لە بەرنامە جیهانییەكانی بواری هونەر بكەیت، دەزانی قووتی هەزاران هاووڵاتی لەم بەرنامەیەدا تەخشان و پەخشان دەكرێت، تێدەگەیت ئەم بازنەیەش چەندە خاڵی بووەتەوە لە بەهای ئەخلاقی، ئیدی بازنەی ئابووری لەم بوارەدا سەرپشكە، هەژارێك بۆ پاروویەك قووت عارەقە دەڕێژێت و دەوڵەمەندێك بەشی هەموو ژیانی ئەو لە لۆكسەریەكدا خەرج دەكات، ئەمە بەدەر لە چاوبەست و رێكلامی درۆ و مامەڵەی سوود و هەژارتركردنی هەژارەكان و عیملاقكردنی دەوڵەمەندەكان. قەیرانی ژینگەش لە رووی ئەخلاقیەوە كەمتر نییە، پیسكردنی ژینگە لەلایەن كۆمپانیا زەبەلاحەكانی بواری نەوت و ئەتۆم و خوێنبەربوونی جەستەی وڵاتە هەژارەكانی لە كەرەستە سرووشتییەكان و رژانە باخەڵی وڵاتە دەوڵەمەندەكانەوە بەهەمان شێوە قەیرانی ئەخلاقین.
ئەگەر تەنها جارێك سەردانی كوشتارگەیەكی ئاژەڵان بكەی، دەبینی مرۆڤەكان چۆن بەربوونەتە گیانی ئەو ئاژەڵانە بەبێ ئەوەی ئەو هەمووە پێداویستیە ببێت بە گۆشت لە رووی جەستەییەوە، بگرە زیانیش بە مرۆڤ دەگەیەنێت، دەزانیت ئیدی قەیرانی ئەخلاقی چەندە قووڵە.
تەماشای باری ژن بكە دەبینین لەویش ئەم قەیرانە قووڵترە، ژن یان دەچەوسێنرێتەوە و ئازادییەكانی زەوت دەكرێن یان دەبێتە كاڵا و بازرگانیی پێوەدەكرێت، لە ریكلامەوە تا رادەیەك بۆ كۆكردنەوەی لایكی پەیجەكانیش لە سۆشیەڵ میدیادا جەستەی ئافرەتێك بەكاردەبرێت بەبێ ئەوەی بیر لەوە بكرێتەوە چۆن دەبێت مرۆڤێك بەم هەموو بەهایەوە ببێتە وەسیلەی شتێكی دیكە.
ئیدی میدیا و راگەیاندنیش لەم قەیرانانە بێبەش نین، لە شاردنەوەی حەقیقەتی رووداوەكانەوە بۆ چاوبەستكردن و بە كاریزماكردنی سامان و بەرژەوەندی چینێكەوە تا چاوپۆشی لە مەرگی چینێكی دیكە، ئەمانە هەموویان لە خاڵێكدا هاوبەشن، ئەویش قەیرانی ئەخلاقە. بەبێ شۆڕش لەم بوارەدا شۆڕش لەبوارەكانی دیكە ناتوانێت چارەسەری ئازارەكانی مرۆڤ بكات.
rudaw
8/11/2014
