دەیوید رۆمانۆ
هەر لە دامەزراندنی كۆماری توركیاوە لە ساڵی 1923، ئەنكەرە بەردەوام داوای لە كوردی نێو سنوورەكەی كردووە دڵسۆز و گوێڕایەڵ بن. نكۆڵی لە شوناسیان كرد و هەڵمەتێكی گەورەی تواندنەوەی لەدژی كورد بەڕێوەبرد، بۆ ئەوەی وایان لێبكەن بەو زمانە قسە بكەن كە ئەوان دەیانویست و كەلتوور و مێژوویان بگۆڕن. ئایدۆلۆژیای دەوڵەت جەختی لەوە دەكردەوە كە هەر كەس لە توركیا بژی، توركە. توركبوون شوناسە نەك وڵاتینامە. زمان و مێژوو و كەلتووری "هاووڵاتی توركیا" بەسترابووەوە بە رەگەزی تورك. چەندین شۆڕشیان كپ كردەوە و دەشیانگوت ئەوانە شۆڕش نین، بەڵكو چەتەگەرایی كۆمەڵە كەسێكن كە "شارستانیەتیان قبووڵ نییە و ئامادە نین ئەو سوودانە وەربگرن كە دەوڵەت بۆی دابین كردوون." كەچی كۆماری توركیا و كۆمەڵگەی توركی لەلایەكی دیكەوە چارەنووسی ئەو توركانەیان بەدڵ و بەگیان گرتبوو كە هاووڵاتی نەبوون، توركەكانی بولگاریا و یۆنان و قوبرس و ئەڵمانیا و شوێنەكانی دیكە. لە كاتێكدا توركیا هیچ گرنگیی بە مافەكانی ئەو هاووڵاتیانەی نەدەدا كە بە زمانی جگە لە توركی قسەیان دەكرد، سەركردەكانی توركیا بێوچان داكۆكییان لە كەمینە توركەكانی وڵاتانی دیكە دەكرد.
كاتێك لە ساڵەكانی 1960- 1970دا میلیشیاكانی قوبرس هەڕەشەیان لە كەمینەی تورك دەكرد لەو دوورگەیە، كۆمەڵگە و بەرپرسانی توركیا داوایان لەجیهان دەكرد كە بێدەنگ نەبن. دواجار لەساڵی 1974 دا هێزێكی زۆریان ناردە قوبرس بۆئەوەی هاوكاریی توركە قوبرسیەكان بكەن و یەك لەسەر سێی قوبرسیان داگیركرد و تا ئێستاش سوپای توركیا لەوێ ماوەتەوە.
پارتی كرێكارانی كوردستان كە لە ساڵی 1984 دەستی بە خەبات كرد، دواجار بە زۆر گۆڕانكاری لە سیاسەتی فەرمیی توركیا لەبەرامبەر كورد دروستكرد. كار گەیشتە ئەوەی كە ئیتر ئەستەم بێت بۆ توركیا نكۆڵی لە بوونی كورد بكات. ئەگەر كورد بوونی نەبوو، ئیتر كەوابێ پێویستی نەدەكرد وشەی "كوردستان" لە ناوی پەكەكەدا ئەوەندە ترس و دڵەڕاوكێ لای ئەنكەرە دروست بكات. ساڵی 1991 توركیا دواجار دانی بەوەدانا كە كورد لە وڵاتەكەیدا هەیە. ئەوە لەكاتێكدا كورد 20%ی دانیشتووانی توركیا پێكدێنن.
دەستگیركردن و زیندانیكردنی سەرۆكی پەكەكە لە كۆتایی نەوەتەكان، پەكەكەی تووشی متبوون كرد، بەڵام لە دەوروبەری 2005دا پەكەكە جارێكی دیكە گەڕایەوە گۆڕەپان. لەبەرئەوە بوو كە ئیتر لە ژێر چاودێریی سەرۆك وەزیران رەجەب تەیب ئەردۆغان و پارتە سوننیە ئیسلامیەكەی، پارتی داد و گەشەپێدان، ئەنكەرە دەستیكرد بە گەڕان لەدوای رێگەچارەی دیكە بۆئەوەی كۆتایی بە توندوتیژی بهێنێت. ئەردۆغان رێگەی بە هەندێك مافی زمانەوانی دا و كۆمەڵێك چاكسازی راگەیاند، لەوانە رێگەدان بە پەخشی سنووردار بە زمانی كوردی. بە ئاشكرا دانی بە بوونی "برا كوردەكان"ی دانا و بەڵێنی دا كارێك بكات كە كورد هەست بە یەكسانی بكەن. پرۆسەی ئاشتی كە لە 2007 دەستیپێكرد، بەڵێنی زۆری تێدا بوو، بەڵام كاتێك كە یەكەم گرووپی پەكەكە چەكیان دانا و گەیشتنە سنووری نێوان عێراق و توركیا و هەندێك لە بەناو هاووڵاتیەكانی توركیا چاوەڕێی بەخێرهاتنەوەی گرووپەكە بوون، حكومەت لە سەرتاپای پرۆسەكە پاشگەزبووەوە و دەستیكردەوە بە دەستگیركردنی كورد.
چەند ساڵێك دواتر، ئەردۆغان هەنگاوێكی نوێی بۆ ئاشتی راگەیاند و لە ئاداری 2013 پەكەكە رازی بوو چالاكیەكانی خۆی راگرێت و چەكدارەكانی لە خاكی توركیاوە بەرەو هەرێمی كوردستان كشاندەوە. ئەوان كشانەوە لەبەرامبەر بەڵێنی ناڕوونی حكومەت بۆ بەرەوپێشبردنی پرۆسەی ئاشتی، بەڵام بەداخەوە، حكومەتەكەی ئەردۆغان زیاتر خەمی پرۆسەیەكی ئاشتی بوو كە ئاشتی بهێنێت. هیچیەك لە داواكارییەكانی كورد جێبەجێ نەكران. لەبری ئەوە هەزاران رۆژنامەنووسی ئاشتیخوازی كورد، چالاكوانی مەدەنی، خوێندكار و سیاسەتمەدار دەستگیركران و رەوانەی زیندان كران و تا ئێستاش هەندێك چاوەڕوانی بەسەربردنی سزاكانیانن.
لەم خاڵەی چیرۆكەكەدایە كە ئیتر دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) گەورەترین هێرشی خۆی دەكاتە سەر كانتۆنی كۆبانی لە كوردستانی سووریا. كۆبانی لای كورد وەكو باكووری قوبرس لای توركەكان سەیر ناكرێت. لای كورد، كۆبانی زۆر ئازیزترە. كورد هەرگیز دانیان بەو سنوورانەدا نەناوە كە كۆبانی لە شارەكانی وەكو سوروج لەنێو خاكی توركیا جیادەكاتەوە. ئەوان خزم و كەسوكار و هاوڕێی نزیكیان لەهەردوو دیوی سنوورەكەدا هەیە.
بەڵام هێشتا، هەمان ئەو دەوڵەتەی داوای دڵسۆزی لە كورد دەكات و دڵنیایان دەكاتەوە كە كورد هاووڵاتی یەكسانن، گەمارۆ دەخاتە سەر كۆبانی لەكاتێكدا كە دانیشتووانەكەی هێرشیان لەسەرەو بەرگریكاران لە شارەكە تەقەمەنییان بۆ چەكە سووكەكانیان پێ نەماوە و لەژێر فشاری خوێنڕێژترین تیرۆریستی پڕ چەككراودا كە جیهان تا ئێستا بەخۆیەوە نەبینیوە، پشتیان نووسێنراوە بە سنوورەوە. لەگەڵ ئەمانەشدا كورد (هاووڵاتیە یەكسانەكانی توركیا) هێشتا داوای ئەوە ناكەن سوپای توركیا دەستێوەردان بكات وەكو ئەوەی لە باكووری قوبرس كردیان. ئەوان تەنیا داوا دەكەن رێگەیان پێبدرێت خۆیان هاوكاری بۆ براكانی خۆیان بنێرن. بەڵام ئەنكەرە رێگە نادات و لەبری ئەوە، پەكەكە كە بۆخۆی لە ساڵی 2013دا گفتوگۆی ئاشتی لەگەڵ كردووە، بە داعش دەچوێنێ. جێگری سەرۆك وەزیرانی توركیاش لەم هەفتەیەدا هەوڵی كەمكردنەوەی بەهای بەرگریی قارەمانانەی كوردەكانی كۆبانێی دا لە دژی هێزە جیهادییەكانی داعش، هێزێك كە لە ماوەی چەند رۆژێكدا لە مانگی حوزەیرانی رابردوو نیوەی سوپای عێراقی بەرەو بەغدا راونا.
لەگەڵ هەژاندنی شارەكانی توركیا لەلایەن خۆپیشاندەرانی كوردەوە، بەرپرسانی ئەنكەرە و كۆمەڵگەی توركی سەریان سوڕماوە لەوەی بۆچی كورد هێندە تووڕەن. ئەوان تێناگەن كە ئەنكەرە ناتوانێت ماسی بگرێت و قاچیشی تەڕ نەبێت، ناتوانێت دڵسۆزیی هاووڵاتی كورد بۆ ئەنكەرە لە كاتی ئاشتیدا مسۆگەر بكات و لەولاشەوە كۆبانی دەرخواردی جیهادییە برسیەكان بدات. ئەگەر ئەردۆغان لە ناوەڕاستی "پرۆسەی ئاشتیدا" كورد وەكو گەورەترین دوژمن وەسف بكات، ئەوا كوردیش هەر رێك دوژمن دەبن.
دەستگیركردن و زیندانیكردنی سەرۆكی پەكەكە لە كۆتایی نەوەتەكان، پەكەكەی تووشی متبوون كرد، بەڵام لە دەوروبەری 2005دا پەكەكە جارێكی دیكە گەڕایەوە گۆڕەپان. لەبەرئەوە بوو كە ئیتر لە ژێر چاودێریی سەرۆك وەزیران رەجەب تەیب ئەردۆغان و پارتە سوننیە ئیسلامیەكەی، پارتی داد و گەشەپێدان، ئەنكەرە دەستیكرد بە گەڕان لەدوای رێگەچارەی دیكە بۆئەوەی كۆتایی بە توندوتیژی بهێنێت. ئەردۆغان رێگەی بە هەندێك مافی زمانەوانی دا و كۆمەڵێك چاكسازی راگەیاند، لەوانە رێگەدان بە پەخشی سنووردار بە زمانی كوردی. بە ئاشكرا دانی بە بوونی "برا كوردەكان"ی دانا و بەڵێنی دا كارێك بكات كە كورد هەست بە یەكسانی بكەن. پرۆسەی ئاشتی كە لە 2007 دەستیپێكرد، بەڵێنی زۆری تێدا بوو، بەڵام كاتێك كە یەكەم گرووپی پەكەكە چەكیان دانا و گەیشتنە سنووری نێوان عێراق و توركیا و هەندێك لە بەناو هاووڵاتیەكانی توركیا چاوەڕێی بەخێرهاتنەوەی گرووپەكە بوون، حكومەت لە سەرتاپای پرۆسەكە پاشگەزبووەوە و دەستیكردەوە بە دەستگیركردنی كورد.
چەند ساڵێك دواتر، ئەردۆغان هەنگاوێكی نوێی بۆ ئاشتی راگەیاند و لە ئاداری 2013 پەكەكە رازی بوو چالاكیەكانی خۆی راگرێت و چەكدارەكانی لە خاكی توركیاوە بەرەو هەرێمی كوردستان كشاندەوە. ئەوان كشانەوە لەبەرامبەر بەڵێنی ناڕوونی حكومەت بۆ بەرەوپێشبردنی پرۆسەی ئاشتی، بەڵام بەداخەوە، حكومەتەكەی ئەردۆغان زیاتر خەمی پرۆسەیەكی ئاشتی بوو كە ئاشتی بهێنێت. هیچیەك لە داواكارییەكانی كورد جێبەجێ نەكران. لەبری ئەوە هەزاران رۆژنامەنووسی ئاشتیخوازی كورد، چالاكوانی مەدەنی، خوێندكار و سیاسەتمەدار دەستگیركران و رەوانەی زیندان كران و تا ئێستاش هەندێك چاوەڕوانی بەسەربردنی سزاكانیانن.
لەم خاڵەی چیرۆكەكەدایە كە ئیتر دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) گەورەترین هێرشی خۆی دەكاتە سەر كانتۆنی كۆبانی لە كوردستانی سووریا. كۆبانی لای كورد وەكو باكووری قوبرس لای توركەكان سەیر ناكرێت. لای كورد، كۆبانی زۆر ئازیزترە. كورد هەرگیز دانیان بەو سنوورانەدا نەناوە كە كۆبانی لە شارەكانی وەكو سوروج لەنێو خاكی توركیا جیادەكاتەوە. ئەوان خزم و كەسوكار و هاوڕێی نزیكیان لەهەردوو دیوی سنوورەكەدا هەیە.
بەڵام هێشتا، هەمان ئەو دەوڵەتەی داوای دڵسۆزی لە كورد دەكات و دڵنیایان دەكاتەوە كە كورد هاووڵاتی یەكسانن، گەمارۆ دەخاتە سەر كۆبانی لەكاتێكدا كە دانیشتووانەكەی هێرشیان لەسەرەو بەرگریكاران لە شارەكە تەقەمەنییان بۆ چەكە سووكەكانیان پێ نەماوە و لەژێر فشاری خوێنڕێژترین تیرۆریستی پڕ چەككراودا كە جیهان تا ئێستا بەخۆیەوە نەبینیوە، پشتیان نووسێنراوە بە سنوورەوە. لەگەڵ ئەمانەشدا كورد (هاووڵاتیە یەكسانەكانی توركیا) هێشتا داوای ئەوە ناكەن سوپای توركیا دەستێوەردان بكات وەكو ئەوەی لە باكووری قوبرس كردیان. ئەوان تەنیا داوا دەكەن رێگەیان پێبدرێت خۆیان هاوكاری بۆ براكانی خۆیان بنێرن. بەڵام ئەنكەرە رێگە نادات و لەبری ئەوە، پەكەكە كە بۆخۆی لە ساڵی 2013دا گفتوگۆی ئاشتی لەگەڵ كردووە، بە داعش دەچوێنێ. جێگری سەرۆك وەزیرانی توركیاش لەم هەفتەیەدا هەوڵی كەمكردنەوەی بەهای بەرگریی قارەمانانەی كوردەكانی كۆبانێی دا لە دژی هێزە جیهادییەكانی داعش، هێزێك كە لە ماوەی چەند رۆژێكدا لە مانگی حوزەیرانی رابردوو نیوەی سوپای عێراقی بەرەو بەغدا راونا.
لەگەڵ هەژاندنی شارەكانی توركیا لەلایەن خۆپیشاندەرانی كوردەوە، بەرپرسانی ئەنكەرە و كۆمەڵگەی توركی سەریان سوڕماوە لەوەی بۆچی كورد هێندە تووڕەن. ئەوان تێناگەن كە ئەنكەرە ناتوانێت ماسی بگرێت و قاچیشی تەڕ نەبێت، ناتوانێت دڵسۆزیی هاووڵاتی كورد بۆ ئەنكەرە لە كاتی ئاشتیدا مسۆگەر بكات و لەولاشەوە كۆبانی دەرخواردی جیهادییە برسیەكان بدات. ئەگەر ئەردۆغان لە ناوەڕاستی "پرۆسەی ئاشتیدا" كورد وەكو گەورەترین دوژمن وەسف بكات، ئەوا كوردیش هەر رێك دوژمن دەبن.
25/10/2014
