رەزا شوان
لەو رۆژەوە کە کەمال ئەتاتورک بوو بە فەرمانڕەوای تورکیا، ئەمرۆشی لەگەڵدا بێت،کەمالییەکان و رژێمە یەک لە دوای یەکەکانی تورکیای داگیرکەری باکووری کوردستان، بە شێوەیەکی زۆر دڕندانە و نامرۆییانە، بە ئاگر و بە ئاسن پەلاماری کوردستانیان دا، مەرامی گڵاویان کوردقڕان بوو، لە چەندین شوێنی باکووری کوردستاندا، رەشەکوژی کوردیان کرد و، بە هەزاران رۆڵەی بێ تاوانی کوردیان بە ناڕەوا شەهید کرد، دەستیان لە منداڵ و لە ژن و لە پیریش نە پاراستووە، مەبەستیانسڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەییمان بوو، هەموو رێگایەکیان لە کورد گرتبوو، هەموو دەرگایەکیان لەسەر داخستبوو، نووسین و خوێندنەوە و قسەکردنیان بە کوردی قەدەغەکردبوو، بەڵکو دانیان بە بوونی نەتەوەی کورددا نەدەنا .. ئەوان دەیانەویست جینۆسایدی کەلتوور و داب و نەریتی رەسەنی کوردیشمان بکەن، دەیانەویست زمانی شیرینی کوردیمان لە بەرچاوی منداڵانی کورد بخەن و،سۆز و خۆشەویستیو هابەستەبوونیان بۆ کورد و کوردستان کاڵ بکەنەوە، هەوڵی ئەوەیان دەدا، کە منداڵەکانمان لە گەلەکەمان هەڵبگەڕێننەوە، تەنانەت ئەوەشیان قەدەغەکردبوو، کە ناوی کوردی لە منداڵانی کورد بنێین، لە دایرەی لەدایکبوون و سەرژمێریدا ناوی کوردییان تۆمار نەدەکرد، بە زۆر و زۆرداری زمان و کەلتووری نەریتی تورکییان بەسەر گەلی کوردماندا سەپاندبوو، کە بە لای منداڵانی کوردمانەوە کەلتوورێکی نامۆیە .. هەر بەم تاوانانەشەوە نەوەستان .. تورکیا بۆ پشتگوێ خستنیباکووری کوردستان،سیاسەتێکی نامرۆییانەیاندەرهەق بە گەلی کوردمان پەیڕەوی دەکرد، سیاسەتی برسی کردن و بێکاری و هەژاری و نەخوێندەواری و بێ خزمەتگوزاری و پەراوێزکردنی شار و شارۆچکە و گوندەکانی باکووری کوردستان .. کە تا ئەمڕۆش رەنگدانەوە و ژەنگی ئەم پەراوێزکردن و سیاسەتەناڕەوا و نایەکسانی نادادپەروەرییەی تورکیا،بە زەقی بە هەموو شار و شارۆچەکانی باکووری کوردستانەوە دیارن، کە دەستی خزمەتگوزاری وئاوەدانی و خۆشگوزەرانی وپێشکەوتنیان بۆ درێژ نەکردوون .. زۆریش بە زەحمەت لە گوندەکانی باکووری کوردستاندا قوتابخانەیان دەکردەوە .. بۆ ئەوەی منداڵانی کوردمان فێری خوێندن و نووسین نەبن و چاویان نەکرێتەوە .. تا ئەم زووانەش بە زۆرداری، لە کاتی ریزبوونی دەستپێکردنی خوێندنی رۆژانەدا، دەبوایە منداڵانی کورد دەقی ئەم دروشمە رەگەزپەرستییەی تورکیایان، بە زمانی تورکی بوتایەتەوە : ( من تورکم .. دایکم تورکە .. باوکم تورکە .. داپیرەم تورکە .. باپیرەم تورکە .. بنیادەم تورکە .. کۆماری زۆر بژی .. بژی .. بژی .. بژی .. کۆماری زۆر بژی ) .. ئەمەو هەر لە پۆلی یەکەمینی سەرەتاییەوە، دەبوایە منداڵانی کورد بە زمانی تورکی فێری ئەم رستەیە ببوونایە و، شانازییان بەوەوە بکردایە، کە تورکن و رۆژانە لە پۆلدا چەندین جار پێیان دووبارە دەکردنەوە : " شاد ئەوکەسەیە کە بڵێت من تورکم " مەبەستی کەمالیزم و شۆفێنیزم و تورانیەت ئەوە بوو، کە منداڵانی کورد بە تورک بکەن و، هەستی کوردایەتی و سۆز و پەرۆش و خۆشەویستییان بۆ کوردستان، لە دڵی منداڵانی کورد کاڵبکەنەوە و، زمانی شیرینی کوردییان لەبەرچاو بخەن، لە کەلتوور و لە داب و نەریتی رەسەنی کوردیمانهەڵیان بگەڕێننەوە و،نکوڵی لە کورد و کوردستان بوونی خۆیان بکەن .. تورکیا چەندین مێردمنداڵ و لاوی کوردیان کوشت و لە سێدارەیان دان، تەنها لەبەر ئەوەی ئەو کە دروشمە رەگەزپەرستتەی سەرەوەیان نەدەوتەوە..بە سەدان لاوی کوردیشیان بە تومەتی هەڵبەستراوی ( ناپاکی لە دەوڵەت )یا ( تاوانی جوداخوازی) لە سێدارە دان، بە هەزاران لاو و منداڵ و هەرزەکاری کوردیان گرت و، لە زیندانییە سامناکەکانی تورکیادا، رۆژانە بە دڕندەترین شێوە، ئەشکەنجە و ئازاری جەستەیی و دەروونیان دەدان، تەنها لەبەر ئەوەی کە کوردن و، تامەزرۆی ئازادی و ئاشتی بوون .. تا ئەمڕۆش ئەمڕۆش، بەندیخانەکانی تورکیا پڕن لە منداڵ و مێردمنداڵی کورد، بەشێکی زۆریان تووشی نەخۆشی دەروونی و جەستەیی بوونە .. تورکیا تا ئێستا رێی بە تیمەکانی مافەکانی مرۆڤ نەداوە، کە سەردانی گرتووخانەکانیان بکەن، تا ئەو تیمانە راستییەکانبۆ جیهان ئاشکرا بکەن .. تورکیا تۆقی لە منداڵانی کورد چووە، لەوەی کە گەورە ببن و ببنە کوردستان پەروەر و، رێی کوردایەتی بگرنەبەرە .. بۆ نموونە منداڵێکی کوردی تەمەن (١٢) ساڵانیان لەسەر ئەوە زیندانی کرد، تەنها لەبەر ئەوەی ئەو منداڵە کوردە، دوو پەنجەی دەستي راستی لە شێوەی ژمارە (٧) دا بەرزکردبۆوە، وەکو تاوانبارێک سزای ئەم منداڵە دڵپاکەیان ..؟!
بەڵام سەرەڕای ئەو هەموو تاوانانە، سەرەڕای هەڕەشەکانی تورکیا.. نەیان توانی چۆک بە گەلی کوردمان دادەن، نەیان توانی سوڕانەوەی رەوڕەوەی بۆ پێشەوەچوونی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کورد رابگرن، بەڵکوبە پێچەوانەی نیازگڵاوی ئەوانەوە، کورد سوورتر بوو لە خەبات و تێکۆشان و،لە خۆڕاگری و کۆڵنەدان،لە بەرگریکرن و بەرخودانی.. تا ئەو رۆژەی گەلی کوردمان دەگات بە مافە رەواکانی خۆی،وچان نادات و درێژە بە خەبات و شۆڕشی رزگاریخوازی دەدات .. بە دڵنیاییە هیچ گەلێک رەنجبێوەر نابێت، ئەگەر تێ بکۆشن و قوربانی بدەن و، سووربن لەسەر هێنانەدی مافەکانیان .. ئەمڕۆبێت یا سبەی بەدەستی دەهێنێت .. گەشبینم و باوەڕم بە خۆمان هەیە، کە ئێمەی کورد رۆژ لە دوای رۆژ، زیاتر لە هێنانەدیی هیوا خواستەکانمان نزیک دەبینەوە .. سەرکەوتن بۆ کورد و کوردستان دەبێت .. ملکەچکردن و رسوابوونش بۆ داگیرکەرانی کوردستان دەبێت ..
دەبێ تورکیا خۆی گێل نەکات و، ئەوە بزانێت کە کێشەی کورد، کێشەیەکی سیاسی و نەتەوەییە، کێشەی گەلی کوردی ماف زەوتکراو و،کێشەی داگیرکردنی نیشتمانەکەی کوردستانە .. تا دەست لە کوردستان هەڵنەگرن و، ئەو مافە زەوتکراوانە بۆ کورد نەگەڕێننەوە .. نە تورکیا و نە ئێران و نە سوریا و نە عێراق، ناتوانن بە ئارمی بژین .. بە چارەسەرکردنی ئەو دووکێشەیە، هەموو کێشەکانی تریش چارەسەر دەبێت .. تورکیا گەیشتۆتە ئەو باوەڕەی کە هەرگیز ناتوانی لە رێی لەشکرتاری و بە کارهێنانیهێزەوە، کۆڵ بەکورد بدات .. كێشەی کورد بە دیالۆک و، بە دانان بە مافەڕەواکانی، بە بەڕێوەبردنی کوردستان لە لایەن کوردە، بە رێزگرتن لە خواست و ئیرادە نزیکەی (٢٥) ملێۆن کورد لە باکووری کوردستاندا چارەسەر دەکرێت .. جواهیر لال نەهرۆ لە کتێبەکەیدا ( چاوپێخشانێکبە مێژووی جیهاندا ) ئامۆژگاری ئەتا تورکی کرد، کە گەلێکی وەکو گەلی کورد کە ئامادەی قوربانی دان بێت، ئەوە مەحاڵە بە زەبر و هێز لەناوببرێت .. گەلی کورد لە هەموو ڕوویەکەوە پیاوەتی و چاکەیەکیزۆری بەسەر گەلانی تورک و عەرەب و فارسەوە هەیە .. بەڵام زۆر بەداخەوە رژێمە رەگەزپەرست و دیکتاتۆرەکانی ئەم گەلانە، لە جیاتی پێزانین و سوپاسی گەلی کوردمان بکەن ..زۆر بە ناپیاوی و بە داگیرکردنی خاکی کوردستان و، بە چەوسانەوە، بە گرتن و بە کوشتن، بەبە تاڵانی بردیسامانمان،بە راگواستنەوە، بە کاولکردنی کوردستان، بە کیمیاباران، بەئەنفال کردن، رەشەکوژی و کۆمەڵکوژی،بە ئاگر و ئاسن، بە هەموو شتێکی ناشیرین و ناڕەوا و قێزەوەن و نەشیاو .. پاداشتی پیاوەتی و چاکەکانمان دەدەنەوە .. ئەمەیە رەوشتی پێنەزان و سپڵەکان .
دێینە سەر مەبەستی نووسینەکەمان، کە چاوپێخشاندنێکە بە مێژووی ئەدەبی منداڵانی کوردمان لە باکووری کوردستاندا .. لە کۆن و لە ئەمڕۆدا، بە دەیان کەڵە شاعیر و نووسەر و چیرۆکنووس و رۆماننووس و رۆژنامەنووس و هونەرمەند و رۆشنبیری گەورە و بە ناوبانگ، بە دەیان کورد و کوردستان پەروەری ناودارمان، لە باکووری کوردستاندا هەڵکەوتوون، کە بەزمانی شیرینی کوردی بابەتەکانیان نووسیون، تەنها بەشێکی کەمیان نەبێت، کە بە زمانی تورکیدەنووسن، تەنانەت ئەم بەشەش بە هەستێکی کوردانەوەدەنووسن و، ناوەڕۆکی بابەتەکانیشیان دەربارەی کوردن .. هەندێ لەم شاعیر و نووسەرانەمان کۆچیان کردووە، بەڵام بەرهەمە نایابەکانیان نەمری و شانازی و رێزی پێ بەخشیون .. بەشێکی زۆریشیان لە ژیاندان و .. درێژە بە نووسین و بە داهێنانی ئەدەبی دەدەن، ئەمانە ناوی بەشێکە لەو شاعیر و نووسەر و هونەرمەندانەی باکووری کوردستانی شیرینمان :
( فەقێ تەیران، ئەحمەدی خانی، مەلای جەزیری، مەلا مەحموودی بایەزیدی، مەلا ئەحمەد نامی، ،ئەمین عالی بەدرخان،جەلادەت بەدرخان، کامەران بەدرخان، رەوشەن بەدرخان، سەعید نەورەسی ( بدیع الزمان)، میقداد مەدحەت بەدرخان، قەدری جەمیل پاشا، ئوسمان سەبری، فورات چەلەبی، یەشار کەمال، سەبری بۆتانی، مەحموود باکسی، محەمەد ئوزون، محەمەد ئەمین بوزئەرسەلان، فورات جوری، سلێمان دەمیر، موسا عەنتەر، حوسین مەتی، یڵماز گۆنای، رەمەزان ئالان، رۆژن برناس، ئەسما ئوچاک، حامید ئامەدی ( یەکەمین خۆشنووسی جیهان)،یڵماز ئۆداباشی، ئەحمەد قایا ، فلیت توتانی، ئەمینە ئێڤدال، ... ئەمانە و بە دەیان شاعیر و نووسەر و رۆشنبیری و هونەرمەند وناوداری ترمان لە باکووری کوردستاندا هەن)
هەر باسێک، کە دەربارەی رەوتی سیاسی و ئەدەبی و رۆشنبیری و رۆژنامەگەری و کوردایەتی و خەبات و تێکۆشان و شۆڕش لە پێناوی ئازادی و سەربەخۆیی کوردستاندا بکرێت .. پێویستە بە ئەوپەڕی شانازی و رێزەوە، باس لە رۆڵی گرنگ و،لە بەرخودانی ( بنەماڵەی بەدرخانییەکان ) بکرێت، لە راستیداهەموومان قەرزاری رۆڵی سیاسی و رۆشنبیری و تێکۆشانی رابەرانی تێکۆشەر و دڵسۆزی بەدرخانییەکانین .. ئەوان پێشڕەو و چراهەڵگریبزووتنەوەی رزگاریخوازی کورد بوون .. ئەوان بناغەی رۆشنبیری و رۆژنامەگەری و راگەیاندنی کوردییان دانا، تا ئەمڕۆش کارتێکردنی رۆڵی بەدرخانییەکان، لە بە بزووتنەوەی رۆشنبیری و رزگاریخوازی کورد دا دیارە .. نەوەی ئەمڕۆمان شانازییان پێوە دەکەن و بە ئەوپەڕی رێزەوە رۆڵ و تێکۆشان و قوربانیدانی بنەماڵەی بەدرخانییەکان لە بەرچاو دەگرن و، هەردەم یادیان دەکەنەوە .. ئەوان شایانی زۆر لەوەش زیاترن.
( میر بەدرخانی بۆتان: ١٨٠٣ـ ١٨٦٨)یەکەمین دامەزرێنەری بنەماڵەی بەدرخانییەکانە .. لەم بنەماڵە تێکۆشەری کوردمان، بە دەیان سەرکردە، شاعیر، نووسەر، رۆشنبیر، سیاسەتمەدار، رۆژنامەنووس، زمانەوانی، فەرهەنگساز، چالاکوانی ژنان، دیبلۆماسی، هونەرمەند، تێکۆشەر، شۆڕشگێڕ، مامۆستای بەرز و ئەکادیمی ناودار و پایە بەرزیان تیا هەڵکەوتوو، کە رۆڵیکی گرنگ و بەرچاویان لە هەموو بوارەکاندا هەبووە، خزمەتێکی زۆری دۆزی کوردیان کردووە..ئەگەر دڵسۆزی و بەتەنگەوەهاتنی بەدرخانییەکان نەبوایە، زمان و نووسین و کەلتووری کوردیمان بەرەو کاڵبوونەوە دەچوون .. بەدرخانییەکان رۆڵیکی گرنگیان لە پاراستنی زمانی کوردی و لە گەشەکردنی رۆشنبیری و راگەیاندنی کوردیدا هەبوو، بۆ یەکەمین جار چەند گۆڤار و رۆژنامەیەکیان بە زمانی کوردی لە ئەستەمبوڵ و،لە دیمەشق دەردەکرد، لەوانە : ( گۆڤـاری کوردسـتان: ١٩١٩ـ ١٩٢٠)، ( رۆژنـامـەی رۆژا کـورد : ١٩٤٣ـ ١٩٤٦)، ( رۆژنـامەی ژیــن ـ ١٩١٩) ، ( گۆڤاری رووناهی: ١٩٤٢ـ ١٩٤٥)، ( گۆڤاری هاوار : ١٩٣٢ـ ١٩٤٣)، ( رۆژا نو : ١٩٤٣ـ ١٩٤٦)، (رۆژنامەیستێر :١٩٤٣ـ ١٩٤٥) ،( گۆڤاری ئومێد ) ..( کۆمەڵەی رۆشنبیری کوردی ) شیان، دامەزراند . بە دەستپێشخەری بەدرخانییەکان ( کۆمەڵەی هیواـ لە ئەستەمبوڵ) دامەزرا، هەر لەسەر دەستی ئەمانيش بوو،بۆ یەکەمین جار، یەکەمین رۆژنامەی کوردی کە " رۆژنـامەی کوردسـتان " بوو .. یەکەمین ژمارەی لە (٢٢/٤ / ١٨٩٨) لە شاری قاهیرەی پایتەختی میسردا لە لایەن رۆژنامەنووس میر (مەدحەت بەدرخان ) ەوە دەرکرا.. رۆڵی بەدرخانەییەکان لە پێشخستنی بزووتنەوەی ئەدەبی و رۆشنبیری کوردیمانلەو سەردەمەدا،رۆڵێکی گرنگ و،پێویستییەکیپیرۆزی نەتەوەییمان بوو .. پێویستە لە لایەن کەسانێکی ئاکادیمی و شارەزاوە، بە وردی باس و لێکۆڵینەوە لە رۆڵی رۆشنبیری و راگەیاندن و زمانەوانی و پەرەپێدانی هەستی کوردایەتی بەدرخانییەکان بکرێت و بنووسرێتەوە، ئەوەی تا ئەمڕۆ نووسراوە لە بارەی رۆڵی بەدرخانییەکانەوە، لە ئاستی گرنگی رۆڵ و قوربانیدانی بەدرخانییەکاندا نین ..دەبوایە تا ئیستا لە لایەن خوێندکارانی کوردمانەوە، چەند ماستەرنامە و دکتۆرانامە، لە بارەی رۆڵی بەدرخانەییەکان و، دەستپێشخەرییان لە سەرهەڵدان و،لە پێشخستنی رۆشنبیری و، رۆژنامەگەری کوردی و،لە بزووتنەوەی رزگاریخوازی کورد دا بیان نووسیبایە.
ئەمانە ناوی بەشێکن لەو تێکۆشەرە بەدرخانییانە، کە هەر یەکەیان لە بوارێک یا زیاتردا، رۆڵیان لە خەبات و،لە خزمەتەی گەلەکەماندا هەبووە، لە لاپەڕە زێڕینەکانی مێژووی پڕ لە شانازی و شکۆداری کورد و کوردستان دا ناویان تۆمارکراوان : ( ئەمین عالی بەدرخان، جودەت بەدرخان، کامەران بەدرخان، سورەیا بەدرخان، عەبدولڕەحمان بەدرخان، میقداد میدحەت بەدرخان، رەوشەن بەدرخان، عەبدولڕەزاق بەدرخان، یوسف کامیل بەدرخان، میقداد مەدحەت بەدرخان، لەیلا بەدرخان، عەلی بەدرخان، عەبدولوەهاب بەدرخان، حەمید بەدرخان ، ... هتد )تەنهاش بۆ بە بیرهێنانەوە ئاماژەمان بەو کورتە باسەکرد .. دێینە سەر ناوی ئەو شاعیر و چیرۆکنووسانەی، کە بابەتی شیعر و چیرۆکیان بۆ منداڵانی کوردمان نووسیوە و،بەردی بناغەی ئەدەبی منداڵانی کوردیانلە باکووری کوردستان داناوە.
( ئەحمەدی خانی : ١٦٥٠ـ ١٧٠٧) کە خاوەنی شاکاری جیهانی، چیرۆکی( مـەم و زیـن ) ە، ناوی تەواوی (ئەحمەد ئەلیاس رۆستەم ) ە، کەڵەشاعیر و دانا و بیرمەند و زمانزانێکی هەمیشە نەمری کوردە، خانی لە ساڵی ( ١٦٨٢) دا، کتێبێکی بە ناوی ( نوبارا بچووکان ) واتا (نۆبەری بچووکان ) کە لە زۆر سەرچاوەشدا، بە ( نوبەهارا بچوکانـ نەوبەهاری بچووکان) و بە ( نوبهارا بچوکان ) ناوی دەبەن، بەڵام نووسەری کوردمان ( محەمەد ئەمین بوز ئەرسەلان) بە ( نوبارا بچوکان ) واتە ( نۆبەرەی بچووکان ) ناوی بردووە . هەریەکەش لە دکتۆر ( کەماڵ فۆئاد ) و پرۆفیسۆر ( عیزەدین مستەفا رەسول ) یش، لەسەر ئەو رایەن کە ( نوبارا )ه .. لە دەقی پێشەکییەکەی( نوبارا بچوکان ) دا،کەئەحمەدی خانی،خۆی ( نوبارا بچوکان )ی نووسیوە .. مەبەست و واتاکەی ئاشکرا و روونە کە ( نۆبەرەی بچووکان ) ە، نەک ( نوبهارا بچووکان ) .
( نوبارا بچوکان ) ی ئەحمەدی خانی، بریتییە لە فەرهەنگەشیعرێکی فێرکردنی زمان، بۆ منداڵانی کورد، کە لە ( ٢١٦) دێڕە شیعر و، لە ( ١٣) پارچەدا پێکهاتوە، کە بریتییە لە ( وشەی عەرەبی ) و ماناکەی بە ( وشەی کوردی )، لە نزیکەی ( ٩٠٠) وشەی عەرەبی و ( ٧٠٠) وشەی کوردی پێکهاتووە . خانی بۆیەش بە شیعر دایناوە، چونکە لەبەرکرنیان ئاسانتر و خۆشترە بۆ منداڵان، پێشەکی و کۆتاییەکەشی بە پەخشانی سەروادار داڕشتوون .. کتێبی ( نوبارا بچوکان ) یەکەمین فەرهەنگەشیعری عەرەبی و کورییە بۆ منداڵان، رەنگە ئەحمەدی خانی لەو روانینەوە لە زمانی عەرەبی روانی بێت، کە زمانی قورئان و زمانی ئایینی ئیسلام بووە .. ئەحمەدی خانی شاعیرێکی نەتەوەی کوردە و، کورد و کوردستان پەروەرێکی ناسراو بوو، لەو سەردەمەدا، ئەو خوازیاری سەربەخۆیی کوردستان بووە، گەلی کوردی لە گەلانی تورک و عەرەب وفارس بە کەمتر نەزانیوە .. وەکو ئەوان دەبێ کوریش خاوەنی ماف و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی بێت .. هەر وەکو لە پێشەکی ( نوبارا بچوکان ) دا هاتووە، ئەحمەدی خانی ئەم کتێبەی بۆ ئەو منداڵە کوردانە داناوە، کە ئارەزووی فێربوونی زمانی عەرەبییان هەبوو، هەروەها بە خوێندنەوەی وشە کوردییە هاوماناکانی وشە عەرەبییەکان، زمانە کوردییەکەشیان بە هێزتر و دەوڵەمەنتر بووە، سامانی وشەکانیشییان زیاتر بووە، ئەم کتێبە پڕە لە ئامۆژگاری و لە رێنمایی بەسوود و لە رەوشت و لە ئاکاری جوان، بۆ ئاراستەکردنی باشیمندڵانی کوردمان .. ( نوبارابچوکان )بوو بە کتێبی خوێندنەوەیفەقێکان، لە مزگەوتەکان و لە قوتابخانە ئایینییەکانی کوردستاندا دەخوێندرا و بڵاودەبۆوە .. ئەحمەدی خانی خۆشی مەلا و مامۆستایەکی شارەزا و زانا و دانا بوو، لە مزگەوت و لە قوتابخانە ئایینییەکانی شاری ( بایەزید ) دا، وانەی کوری و عەرەبی بە فەقێکان و بە منداڵانی کورد دەوتەوە .
کتێبی ( نوبارا بچوکان ) بە دەستپێکردنی شیعری فێرکردنی نووسراوی ئەدەبی منداڵانی کورد دیاری کراوە .. بە یەکەمین کتێبی شیعری فێرکردن بۆ منداڵانی کورد دادەنرێت، ( شیعری فێرکردن ) یش بە بەشێک یا بڵێین بە لقێک لە لقەکانی شیعر بە گشتی و، شیعری منداڵان بە تایبەتی دادەنرێت .. بە بۆچوونی دکتۆرە (شوکریە رەسوڵ ) یش، ( نوبارا بچوکان ) : " کۆنترین شیعری فێرکردنە لەئەدەبی منداڵانی کورد دا" .
کتێبی نۆبارا بچوکان، چەندین جار و لە چەندین شوێندا، دووبارە و چەند بارە، جار لە دوای جاریش باشتر و جوانتر چاپ کراوەتەوە .. ئەمانە ناوی هەندێ لەو شوێنانەن لەگەڵ ساڵی چاپکردنی کتێبی نوبارابچوکان: ( ئەستەمبوڵ : ١٨٩٢)، ( بەرلین : ١٩٠٣)، ( دیمەشق : ١٩٤٥)، ( بەغدا : ١٩٧٩) .. بۆ یەکەمین جاریش لە ساڵی ( ١٩٢٦) دا، لە باشووری کوردستاندا، لە چاپخانەی ( رەواندوز ) لە لایەن بەهەشتی ( حوسێن حوزنی موکریانی ) یەوە چاپ کرا، لە ساڵی ( ١٩٣٦) دا، لە لایەن شاعیر و فەیلەسوفی گەلەکەمان ( پیرەمێرد ) ی نەمرەوە، لە چاپخانەی ( ژین )لە شاری ( سلێمانی ) دا چاپکرایەوە .. لە چەند شوێنی تریشدا چاپکراوەتەوە .. ئێمە تەنها ئامژە بە سێ دێری پێشەکییەی نوبارا بچوکان دەدەین :
ژ پاش حــەمد و صەلەواتــانان
ئەم چـەند کەلیمەتە ژ لوغـاتان
* * *
ڤێک ئێخستن ئەحمـەدی خـانی
نـاڤی نوبــارا بچــوکان لێ دانی
* * *
نە ژ بـۆ صـاحب ( رواجــــان )
بەلـکو بۆ بچـوکێت کـرمانجــان
ئەحمەدی خانی، هانی منداڵانی کورد دەداو داوایان لێ دەکات کە بخوێنن و هەوڵدەن، چونکە بەبێ کۆشش کردن و خۆماندوونەکردن، ناگەن بە مەرام و ناناسرێن و ناوبانگ دەرناکەن .. دەڵێت :
حەتتا تو دەور و دەرسان نەکەی تکرار و مصروف
د دنیـایی تو نـابی نە مەشــهوور و نـە مـــــەعروف
ئەگەر ئەم کتێبەی ئەحمەدی خانی ( نوبارا بچوکان ) بۆ منداڵان، بە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەدەبی نووسراوی منداڵانی کوردمان لە کوردستاندا دابنێین، کەواتە ئێمەی کورد لە مێژووی ئەدەبی تازەی منداڵان لە جیهاندا، ( ئەدەبی منداڵانی کورد ) ئەوەندە لە ( ئەدەبی منداڵانی وڵاتانی ئەوروپا) دوا نەکەوتووین، بەڵکو هاوسەردەمین لەگەڵ ئینگلتەرا، دانیمارک، بولگاریا، لەگەڵ میسریشدا، کە لەم وڵاتانەشدا ، لە ساڵانی ( ١٨٠٠ تا ١٩٠٠) بە دواوە، ئەدەبی منداڵان،لێیاندا سەری هەڵداوە .
ئەگەرچی نووسەری بە ناوبانگی فەرەنسی (چارلز پیرۆ: ١٦٢٨ ـ ١٧٠٣) لە ساڵی ( ١٦٧٩) دا، لەژێر ناوی ( چیرۆکەکانی دایە قازم ) دا، کتێبێکی بۆ منداڵان بڵاوکردەوە، کە بە یەکەمین کتێبی منداڵان دادەنرێت، ئەم کتێبە کۆمەڵە چیرۆکێکی خۆشی لە خۆگرتووە وەکو : ( ساندرێلا، شۆخە نووستووەکە، ریش شین، پشیلەی چەکمەلەپێ، جنۆکە )، بەڵام چارلز پیرۆ، لە رووی نەهات کە بە ناوی راستی خۆیەوە بڵاوی بکاتەوە، لە ترسی ناوبانگ زڕان و، تانە و توانجی خەڵکی و، پایەنزم بوونەوەی ئەدەبی ـ کە تا ئەو کاتە، نووسین بۆ منداڵان پایە نزمی و شەرمەزاری و کات بە فیڕۆدان بووە ـ بۆیە بە ناوی ( بیرودار مانکور ) ی کوڕە بچووکەکەیەوە بڵاوی کردەوە ، ئەم کتێبە یەکەمین نۆبەری چاپکراوی چارلز پیرۆ بوو بۆ منداڵان، ئەم کتێبە نەک هەر لە فەرەنسادا بەڵکو لە زۆر لە وڵاتانی کەشدا، ناوبانگێکی زۆری دەرکرد و، پایەی ئەدەبی منداڵانی زۆر بەرزکردەوە، بۆیە چارلز پیرۆ دووەمین کتێبی بۆ منداڵان لە ژێر ناوی ( مەتەڵ و چیرۆکەکانی رابردوو ) ی بە ناوی تەواوی خۆیەوە بڵاوکردەوە . بەڵام شاعیری کوردستان ( ئەحمەدی خانی ) بە شانازییەوە کتێبەکەی ( نوبارابچوکان) ی بە ناوی خۆیەوە بڵاوکردەوە، چونکە ئەحمەدی خانی، منداڵانی بە بەشێکی گرنگی گەلەکەی دەزانێ، ئەو کتێبەی بە تایبەتی بۆ دانان .. هەریەکەش لە ( شێخ مارفی نۆدێی : ١٧٥٢ ـ ١٨٣٧) ، کە فەرهەنگەشیعری ( ئەحمەدی ) یبە زمانی ( عەرەبی ـ کوردی )داناوە .. هەروەها نووسەری شەهیدیشمان مامۆستا ( شاکیر فەتاح : ١٩١٤ـ ١٩٨٨) فەرهەنگەشیعرێکی وشەی ( ئینگلیزی ـ کوردی ) بۆ منداڵان داناوە، هەردووکیان لە هاوشێوەی ( نوبارا بچوکان ) ی ئەحمەدی خانی دایان ناون .
( ئەمین عالی بەدرخان: ١٨٥١ـ ١٩٢٦)ناوی تەوای ( محەمەد ئەمین عالی بەدرخان ) ە، زیاتریش بە ( ئەمین بەگ عالی بەدرخان) ناسراوە، کوڕی ( میر بەدرخان ) ە، باوکی ( سورەیا وجەلادەت و د. کامەران بەدرخان ) ە . ( مێجەر نۆئیل ) کە دوستایەتی لەگەڵ ئەمین بەدرخان دا هەبووە، دەڵێت : " ئەمین عالی بەدرخان، لە پیاوە دیارەکانی ماڵباتی بەدرخانەییەکانە و، پیاوێکی باڵابەرز و سوور و سپی بوو، دووربین بوو، کاریگەرییەکی زۆری لەسەر کوردەکان هەبوو، بە تایبەتیش کوردەکانی بۆتان " .. دکتۆرە ( شوکریە رەسول ) یش دەڵێت : " ئەمین عالی بەدرخان مامۆستای بیانی دەهێنایە ماڵەوە، تاوەکو منداڵەکانی فێری زمانی بێگانە بن و، لایەنی هزری و رۆشنبیرییانی فراوان دەکرد، چونکە خۆی زمانی بێگانەی دەزانی و حەزی لە کەلتوور و مێژوو و ئەدەبیات بوو، وەک دەڵێنجاروبار دەستی نووسینی لە شیعر داناندا هەبووە " . ئەمین بەدرخان قوتابخانەی کردۆتەوە بۆ ئەوەی منداڵانی کورد فێری خوێندن ببن و، بە سۆز و هەستی نەتەوایەتی گۆش و پەروەردەیان بکەن .. هەر ئەمیش بوو کە ( کۆمەڵەی هاوکاری و گەشەپێدانی کوردستان ـ جمعیة تعاون و ترقي کوردستان ) ی دامەزراند ..ئەمین عالی بەدرخان، شیعری بۆمنداڵان، نووسیوە، پارچە شیعرێکی هەیە بە ناوی (دەلالیا زاروان: دەلالیا زارۆکان)واتا (نازی منداڵان) کە لە حەوت کۆپلە پێک هاتووە، کەئەمین عالی بەدرخان ، لە ساڵی ( ١٩٠٦) دا لە ( ئەسپارتە) ی یۆنانی نووسیوێتەوە، چونکە باوکی لەسەر چالاکی کوردایەتی و کوردستان پەروەری دوورخرابۆوە بۆ یۆنان ..ئەم لاواندنەوە بە پیتی لاتینی نووسیوێتی .. بۆ یەکەمین جار شیعری ( دەلالیا زاروان ) لە ژمارە (٦) ی ( گۆڤاری کوردستان ) کە لە رۆژی ( ٢٢/ ٤/ ١٩١٩) دەرچووە،بە ناوی( زینۆ) وە، بڵاوکراوەتەوە ، بەڵام دەقی هەمان شیعر لە ژمارە ( ٥) ی ( گۆڤاری هــاوار ) دا، کە لە رۆژی (٢٠/٧ / ١٩٣٢) دەرچووە، هەر بە هەمان ناونیشان ( دەلالیا زاروان) ئەمجارەیان بە ناوی تەواوی ( ئەمینعالی بەدرخان ) ەوە بڵاوکراوەتەوە، کەواتە ( زینۆ) ناوێکی خوازراوی ئەمین عالی بەدرخان بووە،هەر لە ژمارە ( ٥) ی گۆڤاری هاواردا، پارچەپارچە شیعرێکی تری ئەمین عالی بەدرخان هەیە بە ناوی ( لۆریا بەدرخان ) واتە ( لاوانەوەی بەدرخان ) ..کە لە شێوەی لایەلایە و لاواندنەوەدایە .. دەشێ ( ئەمـین عـالی بەدرخـان ) ئەم پارچە شیعرەی،بۆ لاواندنـەوەی ( کامەران بەدرخان) ی کوڕە بچووکی نووسیبێت.. ( گۆڤاری هاوار ) لە ساڵی (١٩٣٢ـ ١٩٤٣) لە شاری ( دیمەشق ـ سوریا ) دەردەچوو، خاوەن و سەرنووسەری هاوار ( جەلادەت بەدرخان ) بوو .. ( ٥٧)ژمارەی لێ دەرچوو ، ئەگەر ( شیعری فێرکردن ) ی لێ دەربکەین .. ئەم پارچە شیعرەی( ئەمین عالی بەدرخان ) ، بە سەرەتای شیعری نووسراوی کوردی بۆ منداڵانی کورد دادەنرێت و .. بە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ئەدەبی منداڵانی کورد لە کوردستان دا دادەنرێت .. دوابەدوای ئەم شیعرە، لە لایەن شاعیران و نووسەرانی تری کوردەوە، لە گۆڤار و لە رۆژنامەکانی ئەو سەردەمە و، بە دواوە، چەندین شیعر و چیرۆک بۆ منداڵان نووسراون و بڵاوکراونەتەوە .. بەڵکو زۆربەی گۆڤار و رۆژنامەکان، پانتاییەکی باشیان بۆ ئەدەبی منداڵان تەرخان کردبوو .ئەمەش دوو کۆپلەی یەکەم و دووەمی ئەو حەوت کۆپلە شیعرەی (لۆریا بەدرخان)ە، لە دانانی میر (ئەمینعالی بەدرخان) ە :
بنڤە خوشییا دل و دوو چــاڤان
دادێ ژ تە هەر روو نەگـەهبان
وا زوو مـــەزن ببی بـــەدرخان
بنـڤە کــەزیا مـن بنـڤە لــۆ لــۆ
* * *
هشــیار مەبـە نـهـۆ نـە قنــجە
مەهـدک ژ تـەرا بــزانە گەنجە
بێخـەو مەبە باشییا وێ رەنجە
بنـڤە کــەزیا مـن بنـڤە لــۆ لــۆ
( میر جەلادەت بەدرخان : ١٨٩٣ـ ١٩٥١ )نووسەر و رۆژنامەنووس و زمانزان و دیبلۆماسی و شۆڕشگێڕ و کورد و کوردستان پەروەرێکی ناسراوی گەلەکەمان بوو،بێجگە لە زمانی دایکی زمانی کوردی، ئەم زمانانەشی بە باشی دەزانی : تورکی، ئینگلیزی، عەرەبی، فارسی، فەرەنسی، رووسی، یۆنانی .. سەرنووسەر و بەڕیوەبەری گۆڤاری هاوار بوو کە لە ساڵی ( ١٩٣٢ـ ١٩٤٣) دەردەجوو، تێکڕا ( ٥٧) ژمارەی لێ دەرچوو، بە پیتی لاتینی و ئارامی کوردی و عەرەبی، بەشێوەزاری کرمانجی سەروو و خواروو و بە زمانی کوردی و عەرەبی دەردەکرا، گۆڤاری هاوار رۆڵێکی گەورەی رۆشنبیری و ئەدەبی و سیاسی و نەتەوەیی هەبوو .. لە دوای گۆڤاری هاوار، میر جەلادەت عالی بەدرخان، سەرنووسەر و بەڕێوەبەری ( گۆڤاری رووناهی:١٩٤٢ـ ١٩٤٥ ) بوو .. کە ( ٢٨) ژمارەی لێ دەرچوو .. هەر لە دیمەشق دەردەکرا .
گۆڤاری هاوار لە زۆربەی ژمارەکانیدا، پانتاییەکی باشی بۆ بابەتی منداڵان تەرخان کردبوو، چەندین بابەتی هەمەجۆرەی بۆ منداڵان بڵاوکردۆتەوە . لە هەموو ژمارەکانی ( گۆڤاری هاوار) دا، سەرجەم ( ١٣) چیرۆک و ( ١١) شیعری بۆ منداڵان بڵاوکردۆتەوە .. بە کورتی ناوی ژمارەکانی گۆڤارەکە و
ناوی ئەو بابەتانەی کە بۆ منداڵان( شیعر ، چیرۆک ) لە( گۆڤاری هاوار ) دا، بڵاوکراونەتەوە .. لەگەڵ ناوی شاعیر و نووسەرەکانیاندا،کە ئەم ژمارانە و، ئەم شاعیر ونووسەرانەن:
(*) ژمارە ( ١) لە ( ١٥/ ٥/ ١٩٣٢) دا دەچووە، لە لاپەڕەی (٤) ، ( بوهارا : بەهارە ) شیعرێکە بۆ منداڵان، لە نووسینی ( جەلادەت بەدرخان) ە .
(*) ژمارە ( ٢) لە (١ / ٦/ ١٩٣٢) دا دەرچووە، لە لاپەڕەی(٢) ، ( تولا ولات : تۆڵەی وڵات) ، شیعرێکە بۆ منداڵان ، لە نووسینی ( جەلادەت بەدرخان ) ە .. هەر لەم ژمارەیەدا لە لاپەڕەی (٥) دا چیرۆکێکی تری بۆ منداڵان تێدایە ، بە ناونیشانی ( دوو میرخاس : دوو پاڵەوان ) لە نووسینی دکتۆر( کامەران بەدرخان : ١٨٩٥ـ ١٩٧٨) ە .
(*) ژمارە (٣) لە ( ١٥/ ٦/ ١٩٣٢) دا دەرچووە، چیرۆکێکی بۆ منداڵان تێدایە بە ناونیشانی ( شەڤا وە خۆش : شەوتان خۆش ) لە نووسینی ( کامەران بەدرخان )ە .
(*) ژمارە ( ٤) لە ( ٣/ ٧/ ١٩٣٢) دا، کۆمەڵێک وشەی کوردی تێدایە، بۆ منداڵان راڤە کراوە .
(*) ژمارە (٥) لە ( ٢٠/ ٧/ ١٩٣٢) دا دەرچووە ، شیعری ( دەلالیا زاروان : نازی منداڵان) ، شیعرێکی ( جەلادەت بەدرخان) ە .. هەر لەم ژمارەیەدا شیعرێکی تر ( لۆریا بەدرخان : لاواندنەوەی بەدرخان ) کە شیعرێکی ( ئەمین عالی بەدرخان ) ە بڵاو کراوەتە .
(*) ژمارە ( ٦) لە ( ٨/ ٨/ ١٩٣٢) دا دەرچووە، چەند چیرۆکێکی بۆ منداڵان بڵاوکراوەتەوە، لەوانەش : (مارو مرۆڤ ) ، ( کەڵەشێر و رێوی ) ، لە نووسینی ( جەلادەت بەدرخان ) ە ، کە بە ناوی ( چیرۆکبێژ) ەوە بڵاوی کردۆتەوە .. شیعری ( لوریا بەدرخان ) شیعرێکی شاعیری ناسراوی گەلەکەمان ( قەدری جان: ١٩١١ـ ١٩٧٢) ە، شیعرێکە بۆ منداڵان، ستایشی شیعرەکەی ( ئەمین عالی بەدرخان )، ( لوریا بەدرخان ) دەکات.
(*) ژمارە (٩) لە ( ٣٠/ ٩/ ١٩٣٢) دا دەرچووە، چیرۆکێک بۆ منداڵان ( میر و مار ) لە نووسینی ( جەلادەت بەدرخان ) ە، کە لەژێر ناوی ( کۆچەرێ بۆتان ) دا بڵاوی کردۆتەوە .
(*) ژمارە (١٠) لە ( ٢٧/١١ / ١٠٣٢) دا دەچووە، چیرۆکێک بۆ منداڵان بە ناوی ( میرو کوند : میر و کوندەپەپوو ) ، لە نووسینی ( جەلادەت بەدرخان ) ە، بڵاوکراوەتەوە .
(*) ژمارە (١٢) لە ( ٢٧/١٢ / ١٩٣٢) دا دەرچووە، چیرۆکێک بۆ منداڵان ( کەو و کیتیک) لە نووسی ( مستەفا ئەحمەد بۆتی ) بڵاولراوەتەوە .. چیرۆکێکی تر ( کەر و گورگ ورێوی) ناوی خاوەنەکەی نەنووسراوە ، بە زۆری بەوە دەکات لە نووسینی جەلادەت بەدرخان بێت .. چیرۆکێکی تریش بە ناونیشانی ( مانگ و ئەستێرە ) لە نووسینی ( کامەران بەدرخان )، بڵاوکراوەتەوە .
(*) ژمارە ( ١٥) لە ( ٢٣/ ١/ ١٩٣٣) دا دەرچووە، لە لاپەڕە (٤) دا، چیرۆکێک بۆ منداڵان بە ناونیشانی ( کەروێشک و کیسەڵ ) لە نووسینی ( بەکری قوتڕەش )، بڵاوکراوەتەوە .