دەیڤد رۆمانۆ
ساڵانێكە بەرپرسانی ئەمەریكا، هەر لە سەرۆك ئۆباماوە تا كاربەدەستانی خوارتر، پەیتا پەیتا دروشمێك دووبارە دەكەنەوە: "عێراق پێویستی بە حكومەتێكی بنكەفراوان هەیە". لەم ساڵانەدا هەر كاتێك عێراق كەوتبێتە دۆخێكی قەیراناوی و كوشتارەوە، واشنتن مەسەلەی حكومەتی بنكەفراوانی بیرهێناوەتەوە و داوای كردووە عێراقییەكان تۆزێك خێراتر هەنگاوی بۆ بنێن. من لە حوزەیرانی ئەمساڵ دوای ئەوەی مووسڵ كەوتە دەست جیهادییە دڕندەكان و وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا چووە هەولێر، شتێكم لەوبارەیەوە نووسی: "ئایا ئەوەی دوای هەڵبژاردنەكانی 2010 لە عێراق دامەزرا حكومەتێكی بنكەفراوانی نیشتمانی نەبوو؟ ئایا عێراق سەرۆك وەزیرانێكی شیعە و سەرۆك كۆمارێكی كورد و وەزیرێكی دارایی سوننەی نەبوو؟ ئایا وەزیری دەرەوە و جێگری سەرۆك وەزیران كورد نەبوون؟ ئایا جێگری سەرۆك كۆمار و جێگری دووەمی سەرۆك وەزیران عەرەبی سوننە نەبوون؟"
عێراقی دوای 2005 چەند جار حكومەتی "نیشتیمانی" و "نوێ"ی هەبووە؟ تەنانەت لە سەردەمی سەددام حوسێنیشدا، وەزیری دەرەوەی عێراق كریستیان بوو، كۆمەڵێك وەزیری كورد و سوننە و شیعە و توركمانیان هەبوو، بەڵام بنكەفراوانیی حكومەت لە ئاست سیستەمی تاكڕەوانەی بەغدادا هیچ مانایەكی نەبووە. هیچ حكومەتێكی عێراقی سیستەمێكی جێگیری نەبووە كە لە حكومەتی ناوەندی بپرسێتەوە و دەسەڵاتی راستینە بە ناوچەكانی دیكەی وڵات بدات.
بەداخەوە لە 2006ەوە سەرۆك وەزیران نووری مالیكی و پەرلەمانتارانی حیزبی دەعوە هەوڵێكی زۆریان داوە دەسەڵات لە بەغدا و لە دەستی خۆیاندا كۆبكەنەوە. بەغدا یاسا گرنگەكانی ئەو وڵاتەی لەكار خستووە، بۆ نموونە یاسای نەوت و غاز. ئەمە لە كاتێكدایە كە لایەنەكانی دیكە سیاسەتی حكومەتی ناوەندییان رەتكردووەتەوە. تەنانەت هەندێ بڕگەی روونی دیكەی دەستووریش لەلایەن بەغداوە پێشێل كراون، وەكو مافی هەرێمەكان بۆ دەرهێنانی نەوت و غازی تازەدۆزراوەی خۆیان، مافی ئەوەی كە هێزی پارێزەری تایبەت بە هەرێمەكان هەبێت وەكو پێشمەرگە و مافی پارێزگاكان بۆ دامەزراندنی هەرێمی خۆیان وەك نموونەی هەرێمی كوردستان. هەموو ئەمانە لەلایەن حكومەتەكەی مالیكییەوە پێشێل كران.
عەرەبی سوننە دەیانتوانی هەرێمی خۆیان هەبێت كە لە 2011ەوە هەوڵی بۆ دەدەن. ئەوان دەیانتوانی لەڕێگەی ئەنجوومەنی سەحوەوە كە ئەمەریكییەكان پاڵپشتییان دەكرد، هەر لەو كاتەوە بە باشی پارێزگاری لە هەرێمەكەیان بكەن. ئەوان دەیانتوانی لە رێگەی داهاتی خۆیانەوە كە لە فرۆشی نەوتەوە پێیاندەگەیشت، هێزە چەكدارە پارێزەرەكانی خۆیان بەڕێوە ببەن. حكومەتی شیعەی بەغدا ئەم مافانەی لە سوننەكان زەوت كرد و سەركردە سیاسییەكانی سوننەیان كە لە هەوڵی ریفراندۆم بۆ دامەزراندنی هەرێمی خۆیان بوون، دەستبەسەر كرد و خۆپێشاندەرە ئاشتیخوازەكانیان كە دژی رەشبگیری هاتبوونە سەر شەقام، دایە بەر گوللە و ئەنجوومەنی سەحوەیان دوای كشانەوەی ئەمەریكا لە عێراق پشتگوێ خست. هاوكات كوردیش باشتر لە سوننە مامەڵەی لەگەڵدا نەكرا و هەندێك شیعە لە بەغدا هەوڵیان دەدا زیاتر لە جاران دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرن.
كەواتە لە جیاتی ئەوەی داوای "حكومەتێكی بنكەفراوانی نیشتمانی" بكرێت، ئەمەریكا پێویستە بە ئاشكرا داوا بكات كە حكومەتێك لە بەغدا دابمەزرێ، رێز لە هاوبەشیی راستینەی دەسەڵات بگرێت. دابەشكردنی دەسەڵات دەبێ نەوت و گازیش بگرێتەوە كە تێیدا میكانیزمیك بۆ شەفافی لەو پرسەدا هەم لەسەر ئاستی ناوەند و هەم لەسەر ئاستی هەرێمەكان هەبێت، پێكهێنانی هەرێمی نوێ، رێگەدان بە كورد بۆ ئەوەی ماددەی 140ی دەستوور لەسەر ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان جێبەجێ بكات و هەروەها پاڵپشتیی دارایی هێزی پێشمەرگە و سەحوە بكات. لەڕاستیدا نەدانی بودجەی پێشمەرگە و سەحوە بوو وای كرد داعش دەست بەسەر بەشێك لە عێراقدا بگرن.
بە داخەوە ئەوەی ئێستاش لە بەغدا لە ئارادایە دیسان رەنگە بڕووخێتەوە ئەگەر كورد و سوننە گەرەنتی لەسەر ئەو پرسانە وەرنەگرن. حەیدەر عەبادی لە هەمان بەشە دەستڕۆیشتووەكەی حیزبی دەعوەوە هاتووە كە نووری مالیكی بەرهەمهێناوە. عەبادی بەڕێوەبەری لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بوو كە بودجەی كوردستانی لە مانگی كانوونی دووەمەوە بڕی. ئەمە لە كاتێكدا روویدا كە كورد بەرپەرچی سیاسەتی بەغدای لەمەڕ نەوت دەدایەوە. هەرێمی كوردستان هەمیشە گوتوویەتی كە پارەی نەوت دواتر لەگەڵ بەغدا بەش دەكات.
لە مەراسیمی كاندیدكردنی سەرۆك وەزیرانی نوێدا، حوسێن شەهرستانی وەزیری وزە كە بە "ناوەندگەرای گەورە" لە بەغدا ناسراوە، لە تەنیشت عەبادییەوە وەستابوو. ئەو راستییە كە بەڕێز عەبادی و شەهرستانی هەردووكیان لە زانكۆكانی رۆژئاوا خوێندوویانە پێ ناچێت كاریگەرییەكی لەسەر سیاسەتی ئەو بەڕێزانە هەبێت. (بەندە لە هەمان زانكۆی كەنەدی دكتۆرام وەرگرتووە كە بەڕێز شەهرستانی لێی خوێندووە.)
رەنگە كاتێك ئەم هەوڵەش شكستی خوارد، هەم ئەمەریكاییەكان و هەمیش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەوە قبووڵ بكەن كە كوردی عێراق پێویستە رێگەی خۆیان بگرنەبەر. بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەوە دەمانخاتە بەردەم ئەو پرسیارەی كە ئەوكات عەرەبی سوننە لە عێراق بەرەو كوێ بچن.
عێراقی دوای 2005 چەند جار حكومەتی "نیشتیمانی" و "نوێ"ی هەبووە؟ تەنانەت لە سەردەمی سەددام حوسێنیشدا، وەزیری دەرەوەی عێراق كریستیان بوو، كۆمەڵێك وەزیری كورد و سوننە و شیعە و توركمانیان هەبوو، بەڵام بنكەفراوانیی حكومەت لە ئاست سیستەمی تاكڕەوانەی بەغدادا هیچ مانایەكی نەبووە. هیچ حكومەتێكی عێراقی سیستەمێكی جێگیری نەبووە كە لە حكومەتی ناوەندی بپرسێتەوە و دەسەڵاتی راستینە بە ناوچەكانی دیكەی وڵات بدات.
بەداخەوە لە 2006ەوە سەرۆك وەزیران نووری مالیكی و پەرلەمانتارانی حیزبی دەعوە هەوڵێكی زۆریان داوە دەسەڵات لە بەغدا و لە دەستی خۆیاندا كۆبكەنەوە. بەغدا یاسا گرنگەكانی ئەو وڵاتەی لەكار خستووە، بۆ نموونە یاسای نەوت و غاز. ئەمە لە كاتێكدایە كە لایەنەكانی دیكە سیاسەتی حكومەتی ناوەندییان رەتكردووەتەوە. تەنانەت هەندێ بڕگەی روونی دیكەی دەستووریش لەلایەن بەغداوە پێشێل كراون، وەكو مافی هەرێمەكان بۆ دەرهێنانی نەوت و غازی تازەدۆزراوەی خۆیان، مافی ئەوەی كە هێزی پارێزەری تایبەت بە هەرێمەكان هەبێت وەكو پێشمەرگە و مافی پارێزگاكان بۆ دامەزراندنی هەرێمی خۆیان وەك نموونەی هەرێمی كوردستان. هەموو ئەمانە لەلایەن حكومەتەكەی مالیكییەوە پێشێل كران.
عەرەبی سوننە دەیانتوانی هەرێمی خۆیان هەبێت كە لە 2011ەوە هەوڵی بۆ دەدەن. ئەوان دەیانتوانی لەڕێگەی ئەنجوومەنی سەحوەوە كە ئەمەریكییەكان پاڵپشتییان دەكرد، هەر لەو كاتەوە بە باشی پارێزگاری لە هەرێمەكەیان بكەن. ئەوان دەیانتوانی لە رێگەی داهاتی خۆیانەوە كە لە فرۆشی نەوتەوە پێیاندەگەیشت، هێزە چەكدارە پارێزەرەكانی خۆیان بەڕێوە ببەن. حكومەتی شیعەی بەغدا ئەم مافانەی لە سوننەكان زەوت كرد و سەركردە سیاسییەكانی سوننەیان كە لە هەوڵی ریفراندۆم بۆ دامەزراندنی هەرێمی خۆیان بوون، دەستبەسەر كرد و خۆپێشاندەرە ئاشتیخوازەكانیان كە دژی رەشبگیری هاتبوونە سەر شەقام، دایە بەر گوللە و ئەنجوومەنی سەحوەیان دوای كشانەوەی ئەمەریكا لە عێراق پشتگوێ خست. هاوكات كوردیش باشتر لە سوننە مامەڵەی لەگەڵدا نەكرا و هەندێك شیعە لە بەغدا هەوڵیان دەدا زیاتر لە جاران دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرن.
كەواتە لە جیاتی ئەوەی داوای "حكومەتێكی بنكەفراوانی نیشتمانی" بكرێت، ئەمەریكا پێویستە بە ئاشكرا داوا بكات كە حكومەتێك لە بەغدا دابمەزرێ، رێز لە هاوبەشیی راستینەی دەسەڵات بگرێت. دابەشكردنی دەسەڵات دەبێ نەوت و گازیش بگرێتەوە كە تێیدا میكانیزمیك بۆ شەفافی لەو پرسەدا هەم لەسەر ئاستی ناوەند و هەم لەسەر ئاستی هەرێمەكان هەبێت، پێكهێنانی هەرێمی نوێ، رێگەدان بە كورد بۆ ئەوەی ماددەی 140ی دەستوور لەسەر ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان جێبەجێ بكات و هەروەها پاڵپشتیی دارایی هێزی پێشمەرگە و سەحوە بكات. لەڕاستیدا نەدانی بودجەی پێشمەرگە و سەحوە بوو وای كرد داعش دەست بەسەر بەشێك لە عێراقدا بگرن.
بە داخەوە ئەوەی ئێستاش لە بەغدا لە ئارادایە دیسان رەنگە بڕووخێتەوە ئەگەر كورد و سوننە گەرەنتی لەسەر ئەو پرسانە وەرنەگرن. حەیدەر عەبادی لە هەمان بەشە دەستڕۆیشتووەكەی حیزبی دەعوەوە هاتووە كە نووری مالیكی بەرهەمهێناوە. عەبادی بەڕێوەبەری لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بوو كە بودجەی كوردستانی لە مانگی كانوونی دووەمەوە بڕی. ئەمە لە كاتێكدا روویدا كە كورد بەرپەرچی سیاسەتی بەغدای لەمەڕ نەوت دەدایەوە. هەرێمی كوردستان هەمیشە گوتوویەتی كە پارەی نەوت دواتر لەگەڵ بەغدا بەش دەكات.
لە مەراسیمی كاندیدكردنی سەرۆك وەزیرانی نوێدا، حوسێن شەهرستانی وەزیری وزە كە بە "ناوەندگەرای گەورە" لە بەغدا ناسراوە، لە تەنیشت عەبادییەوە وەستابوو. ئەو راستییە كە بەڕێز عەبادی و شەهرستانی هەردووكیان لە زانكۆكانی رۆژئاوا خوێندوویانە پێ ناچێت كاریگەرییەكی لەسەر سیاسەتی ئەو بەڕێزانە هەبێت. (بەندە لە هەمان زانكۆی كەنەدی دكتۆرام وەرگرتووە كە بەڕێز شەهرستانی لێی خوێندووە.)
رەنگە كاتێك ئەم هەوڵەش شكستی خوارد، هەم ئەمەریكاییەكان و هەمیش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەوە قبووڵ بكەن كە كوردی عێراق پێویستە رێگەی خۆیان بگرنەبەر. بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەوە دەمانخاتە بەردەم ئەو پرسیارەی كە ئەوكات عەرەبی سوننە لە عێراق بەرەو كوێ بچن.
29/8/2014
