د. هیوا حاجی
بە لەبەرچاوگرتنی زەمینەی مێژوویی و گۆڕانكارییەكانی سەردەمی دوای رووخانی رێژیمی پێشووی عێراق، رەنگە سەرهەڵدانی بزووتنەوە پەڕگیرەكان دیاردەیەكی چاوەڕوانكراو بێت. هەرچەندە پەڕگیری ناكرێ وەك تاكە وەڵام سەیر بكرێت بۆ پەراوێزخستنی سیاسی و دواكەوتوویی ئابووری و نادادپەروەریی كۆمەڵایەتی، بەڵام زەمینەیەكی لەم چەشنەی ئێستای عێراق ئەگەری سەرهەڵدانی ئەم بزووتنەوانە بەهێزتر دەكات. رەنگە جێی گومان نەبێت كە عێراقی دوای بەعس دیسانەوە لەسەر بنەمای تائیفی و پەراوێزخستن بنیاتنرایەوە. ئەمە جگە لە تێپەڕینی چەند حكومەتێك بەبێ ئەوەی هیچ سەركەوتنێكی هەستپێكراو لە بواری گەشەپێدانی ئابووری و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان هەستی پێبكرێت. لەبەر ئەوە، خودی سەرهەڵدانی داعش وەك رێكخراوێكی پەڕگیر و تاڕادەیەك پاڵپشتیی جەماوەریشی، تەنانەت ئەگەر تەنیا لە ناوچەیەكی جوگرافی دیاریكراویشدا بێت، شۆك نییە. لەگەڵ ئەوەشدا، رووداوەكانی دوای هێرشی داعش بۆ سەر ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هەرێمی كوردستان و شێوازی كاردانەوەی هەرێم و لایەنە نێودەوڵەتی و پارتە كوردییەكانی بەشەكانی دیكەی كوردستان رەگەزی شۆكی تێدایە.
![]()
رەنگە جێی گومان نەبێت كە عێراقی دوای بەعس دیسانەوە لەسەر بنەمای تائیفی و پەراوێزخستن بنیاتنرایەوە![]()
بۆیە من هەندێ شۆك بە مانای چاوەڕواننەكراوی و خێرایی و هەندێ نەخوازراویش لە رووداوەكاندا دەبینم.
زۆر بە كورتی لە خوارەوەدا، چەند سەرنجێكی خێرا دەخەمەڕوو بۆ نیشاندانی ئەو وانانەی كە لەم رووداوانەدا دەكرێ وەربگیرێن. لەسەرەتاشدا بە وانە رووناكەكان دەستپێدەكەم.
یەكەم: لە سیاسەتدا، و تەنانەت لە سیاسەتی نێودەوڵەتیشدا، لە تەنیشت گرنگیی بەرژەوەندی، جێگایەك بۆ بەرگریكردن لە بەهاكان هەیە. داعش بە شێوازی مامەڵەكردنی لەگەڵ ناموسڵمانان و لەنێو موسڵمانانیش لەگەڵ موسڵمانە ناسوننیەكان، نموونەیەكی زۆر زەقی لە رەتكردنەوەی جیاوازی و ژێرپێخستنی بەهاكانی مافی مرۆڤ نیشاندا. هەڵكردن لەگەڵ ئایدیۆلۆژیایەكی لەم شێوەیە، بۆ وڵاتێكی لە بابەت عێراق كە بۆ سیاسەت و ئابووریی جیهان گرنگیی خۆی هەیە، رەنگە ئەستەم بێت. هەربۆیە، زۆر بە زوویی پراكتیزەكانی داعش لەدژی نەتەوە ناعەرەب و مرۆڤە ناموسڵمانەكان بە توندی رەتكرایەوە و كاردانەوەی سەربازیی نێودەوڵەتیشی لێكەوتەوە. رەنگە لە زۆر رووەوە تۆماری هەرێمی كوردستان لە مامەڵەكردن لەگەڵ مەسەلەی جیاوازیی نەتەوەیی و ئاینی تا راددەیەك بە پەسندكراو هەژماربكرێت. لەبەرئەوە، گرنگیدانی زیاتر بەم لایەنە و هەوڵدان بۆ باشتركردنی چوارچێوەی یاسایی جیاوازیی نەتەوەیی و ئاینی و دابینكردنی نوێنەرایەتی و بەشداریی نەتەوەو ئاینەكانی كوردستان بە دڵنیاییەوە زیاتر لە خزمەت ئەزموونی ئەم هەرێمە دەبێت و پاڵپشتی نێودەوڵەتی و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی بۆ دەستەبەر دەكات.
![]()
ئەزموونی هەرێمی كوردستان، هیوایە نەك بۆ دانیشتووانی هەرێمەكە خۆی، بەڵكو بۆ كوردی بەشەكانی دیكەی كوردستانیش![]()
دووەم: ئەزموونی هەرێمی كوردستان، هیوایە نەك بۆ دانیشتووانی هەرێمەكە خۆی، بەڵكو بۆ كوردی بەشەكانی دیكەی كوردستانیش. ئەم رووداوانە ئەوەیان نیشاندا كە كوردی بەشەكانی دیكەی كوردستان تا چ رادەیەك ئامادەن بۆ قوربانیدان لە پێناو پاراستنی ئەزموونی هەرێمی كوردستان. ئەو ئەگەرە زۆر بەهێزە كە هەر نسكۆیەك بۆ ئەزموونی هەرێمی كوردستان، دەبێتە سەرچاوەی نائومێدییەكی گەورە بۆ خەباتی كورد لە بەشەكانی دیكەی كوردستان. بە هەمان ئەندازەش گرنگ، لە رووی سیاسییەوە، بایەخی ئەزموونی ئەم هەرێمەیە بۆ كێشەی كورد و بەرەوپێشبردنی لە وڵاتانی دەوروبەر. حیزب و بزووتنەوە كوردییەكان، بە تایبەتی لە باكوور و رۆژهەڵاتی كوردستان، لەو بایەخەی هەرێم تێدەگەن، بۆیە بۆ پاراستنیشی ئامادەن. لەبەر ئەوە وانەی دووەم دەگونجێ ئەوەبێ كە ئەزموونی هەرێمی كوردستان تەنها هی خەڵكی ئەم هەرێمە نییە و لەوەوە دەبێ گرنگیی ئەم ئەزموونە بۆ دانیشتووانی باشووری كوردستان زیاتربێ لەوەی هەستی پێدەكرێ.
سێیەم: بەشێوەیەكی گشتی، لە تێڕوانینی مرۆڤی ئەم هەرێمەدا، پێشمەرگە هێزێكی خۆشەویست و نیشتمانپەروەرە. گومان لەوەدا نییە كە تێوەگلاندنی پێشمەرگە لە شەڕی ناوخۆی حیزبەكان لە نەوەتەكانی سەدی رابردوودا و هێشتنەوەی مۆركی حیزبی بە پێشمەرگەوە، بەشێوەیەك لە شێوەكان كاریگەری هەبووە لەسەر وێنەی پێشمەرگە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمەشدا، پێشمەرگە بە هیوایەكی هەمیشەیی كوردستان دەمێنێتەوە لە پاراستنی خەڵكەكەی. پشتگیری پێشمەرگە لەلایەن خەڵكەوە لە تۆڕەكانی میدیای كۆمەڵایەتی و كەمپینەكانی پشتگیری و سەردانیكردنی پێشمەرگە لەبەرەكانی جەنگ لەلایەن توێژە جیاوازەكانەوە، نیشانەی متمانە و خۆشەویستییە بۆ ئەو هێزە. ئەمەش وانەیكی دیكە دەبێ لە پێناو بایەخدانی زیاتر بە پێشمەرگە و باشكردنی گوزەرانی و راهێنانی و دوورخستنەوەی لە هەر ناكۆكییەكی سیاسی ناوخۆیی ئەم هەرێمە.
![]()
خەڵكی ئەم هەرێمە پۆزەتیڤ دەڕوانێتە پێشمەرگە![]()
لە تەنیشت ئەم لایەنە رووناكانە، رووداوەكانی ئەم دواییە دەرخەری وانەی تاریكن. بە كورتی هەندێ لەوانە نیشاندەدەم.
یەكەم: سەرهەڵدانەوە و بەهێزبوونەوەی چەمكی وەك "پێشمەرگەی پارتی" و "پێشمەرگەی یەكێتی" لە ئاكامی ئەو رووداوانەدا. راستە، بە باوەڕی من، خەڵكی ئەم هەرێمە پۆزەتیڤ دەڕوانێتە پێشمەرگە، بەڵام دیسان زۆر بەخێرایی دەركەوت كە نەتوانراوە پێشمەرگە وەك هێزێكی نیشتمانپەروەر ببێتە دامەزراوەیەكی نیشتمانی كوردستانی. پێدەچێت تا ئێستاش، لە ژێر توێكڵدا، هێزی پێشمەرگە بەسەر حیزبەكاندا دابەش بووبێت. مەترسییەكانی ئەم راستیە زۆرن: لە كورت مەودادا و بەتایبەتیش لە ساتەوەختەكانی جەنگدا، یەكتر تاوانباركردن بە راكردن و شەڕنەكردن و قۆرخكردنی شانازییەكان خەسڵەتێكی روونی ئەو چەند رۆژە بوو. لەبەر ئەوە دەگوترا: "لەو شوێنە پارتی هەڵات". لەو بەرەیەدا یەكێتی شەڕی نەكرد" و تا دوایی. لە درێژمەوداشدا، بێگومان مانەوەی چەك لە دەستی حیزب، ئەوجا هەر حیزبێك بێت، مەترسییەكی گەورەیە بۆ ئایندەی دیمۆكراسی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان.
دووەم: نەبوونی لێكدانەوەیەكی ورد سەبارەت بە قەبارەی مەترسی و توانای هەرێمی كوردستان بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكان. من پسپۆڕی سەربازی و ستراتیژی نیم، بەڵام پێموایە بۆ هاووڵاتیەكی ئاساییش روون بوو كە بەرپرسانی ئەم هەرێمە تێگەیشتنێكی وردیان نەبووە سەبارەت بە مەترسییەكان و قەبارەیان. تەنانەت هەندێجار وا وێنا دەكرا كە هەرێمی كوردستان لە حكومەتی فیدراڵیی عێراق بەهێزترە و ئەگەر رۆژێك ململانێی سەربازی لەنێوان هەرێم و بەغدا رووبدات، ئەوا پارسەنگی هێز لە بەرژەوەندی هەرێم دەبێت. لە میانەی رووداوەكاندا، سەركردەكان بە بەردەوام دەیانگوت كە چەكی حكومەتی عێراق كەوتووەتە دەستی داعش و ئەمەش باڵادەستیی سەربازیی ئەوانی لێكەوتووەتەوە. بۆیە دەكرێ وانەیەك ئەوە بێت كە فیكری ستراتیژی سەربازی تا ئێستاش لە كوردستان ئامادەیی نییە. تا ئێستاش هەڵسەنگاندنێكی ورد نییە سەبارەت بە سەرچاوەكانی مەترسی و قەبارەیان و توانا نیشتمانییەكان بۆ كەمكردنەوەی ئەو مەترسیانە.
![]()
تا رادەیەكی ئێجگار زۆر، راهێنان بە پێشمەرگە نەكراوە![]()
بۆیە من هەندێ شۆك بە مانای چاوەڕواننەكراوی و خێرایی و هەندێ نەخوازراویش لە رووداوەكاندا دەبینم.
زۆر بە كورتی لە خوارەوەدا، چەند سەرنجێكی خێرا دەخەمەڕوو بۆ نیشاندانی ئەو وانانەی كە لەم رووداوانەدا دەكرێ وەربگیرێن. لەسەرەتاشدا بە وانە رووناكەكان دەستپێدەكەم.
یەكەم: لە سیاسەتدا، و تەنانەت لە سیاسەتی نێودەوڵەتیشدا، لە تەنیشت گرنگیی بەرژەوەندی، جێگایەك بۆ بەرگریكردن لە بەهاكان هەیە. داعش بە شێوازی مامەڵەكردنی لەگەڵ ناموسڵمانان و لەنێو موسڵمانانیش لەگەڵ موسڵمانە ناسوننیەكان، نموونەیەكی زۆر زەقی لە رەتكردنەوەی جیاوازی و ژێرپێخستنی بەهاكانی مافی مرۆڤ نیشاندا. هەڵكردن لەگەڵ ئایدیۆلۆژیایەكی لەم شێوەیە، بۆ وڵاتێكی لە بابەت عێراق كە بۆ سیاسەت و ئابووریی جیهان گرنگیی خۆی هەیە، رەنگە ئەستەم بێت. هەربۆیە، زۆر بە زوویی پراكتیزەكانی داعش لەدژی نەتەوە ناعەرەب و مرۆڤە ناموسڵمانەكان بە توندی رەتكرایەوە و كاردانەوەی سەربازیی نێودەوڵەتیشی لێكەوتەوە. رەنگە لە زۆر رووەوە تۆماری هەرێمی كوردستان لە مامەڵەكردن لەگەڵ مەسەلەی جیاوازیی نەتەوەیی و ئاینی تا راددەیەك بە پەسندكراو هەژماربكرێت. لەبەرئەوە، گرنگیدانی زیاتر بەم لایەنە و هەوڵدان بۆ باشتركردنی چوارچێوەی یاسایی جیاوازیی نەتەوەیی و ئاینی و دابینكردنی نوێنەرایەتی و بەشداریی نەتەوەو ئاینەكانی كوردستان بە دڵنیاییەوە زیاتر لە خزمەت ئەزموونی ئەم هەرێمە دەبێت و پاڵپشتی نێودەوڵەتی و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی بۆ دەستەبەر دەكات.
دووەم: ئەزموونی هەرێمی كوردستان، هیوایە نەك بۆ دانیشتووانی هەرێمەكە خۆی، بەڵكو بۆ كوردی بەشەكانی دیكەی كوردستانیش. ئەم رووداوانە ئەوەیان نیشاندا كە كوردی بەشەكانی دیكەی كوردستان تا چ رادەیەك ئامادەن بۆ قوربانیدان لە پێناو پاراستنی ئەزموونی هەرێمی كوردستان. ئەو ئەگەرە زۆر بەهێزە كە هەر نسكۆیەك بۆ ئەزموونی هەرێمی كوردستان، دەبێتە سەرچاوەی نائومێدییەكی گەورە بۆ خەباتی كورد لە بەشەكانی دیكەی كوردستان. بە هەمان ئەندازەش گرنگ، لە رووی سیاسییەوە، بایەخی ئەزموونی ئەم هەرێمەیە بۆ كێشەی كورد و بەرەوپێشبردنی لە وڵاتانی دەوروبەر. حیزب و بزووتنەوە كوردییەكان، بە تایبەتی لە باكوور و رۆژهەڵاتی كوردستان، لەو بایەخەی هەرێم تێدەگەن، بۆیە بۆ پاراستنیشی ئامادەن. لەبەر ئەوە وانەی دووەم دەگونجێ ئەوەبێ كە ئەزموونی هەرێمی كوردستان تەنها هی خەڵكی ئەم هەرێمە نییە و لەوەوە دەبێ گرنگیی ئەم ئەزموونە بۆ دانیشتووانی باشووری كوردستان زیاتربێ لەوەی هەستی پێدەكرێ.
سێیەم: بەشێوەیەكی گشتی، لە تێڕوانینی مرۆڤی ئەم هەرێمەدا، پێشمەرگە هێزێكی خۆشەویست و نیشتمانپەروەرە. گومان لەوەدا نییە كە تێوەگلاندنی پێشمەرگە لە شەڕی ناوخۆی حیزبەكان لە نەوەتەكانی سەدی رابردوودا و هێشتنەوەی مۆركی حیزبی بە پێشمەرگەوە، بەشێوەیەك لە شێوەكان كاریگەری هەبووە لەسەر وێنەی پێشمەرگە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمەشدا، پێشمەرگە بە هیوایەكی هەمیشەیی كوردستان دەمێنێتەوە لە پاراستنی خەڵكەكەی. پشتگیری پێشمەرگە لەلایەن خەڵكەوە لە تۆڕەكانی میدیای كۆمەڵایەتی و كەمپینەكانی پشتگیری و سەردانیكردنی پێشمەرگە لەبەرەكانی جەنگ لەلایەن توێژە جیاوازەكانەوە، نیشانەی متمانە و خۆشەویستییە بۆ ئەو هێزە. ئەمەش وانەیكی دیكە دەبێ لە پێناو بایەخدانی زیاتر بە پێشمەرگە و باشكردنی گوزەرانی و راهێنانی و دوورخستنەوەی لە هەر ناكۆكییەكی سیاسی ناوخۆیی ئەم هەرێمە.
لە تەنیشت ئەم لایەنە رووناكانە، رووداوەكانی ئەم دواییە دەرخەری وانەی تاریكن. بە كورتی هەندێ لەوانە نیشاندەدەم.
یەكەم: سەرهەڵدانەوە و بەهێزبوونەوەی چەمكی وەك "پێشمەرگەی پارتی" و "پێشمەرگەی یەكێتی" لە ئاكامی ئەو رووداوانەدا. راستە، بە باوەڕی من، خەڵكی ئەم هەرێمە پۆزەتیڤ دەڕوانێتە پێشمەرگە، بەڵام دیسان زۆر بەخێرایی دەركەوت كە نەتوانراوە پێشمەرگە وەك هێزێكی نیشتمانپەروەر ببێتە دامەزراوەیەكی نیشتمانی كوردستانی. پێدەچێت تا ئێستاش، لە ژێر توێكڵدا، هێزی پێشمەرگە بەسەر حیزبەكاندا دابەش بووبێت. مەترسییەكانی ئەم راستیە زۆرن: لە كورت مەودادا و بەتایبەتیش لە ساتەوەختەكانی جەنگدا، یەكتر تاوانباركردن بە راكردن و شەڕنەكردن و قۆرخكردنی شانازییەكان خەسڵەتێكی روونی ئەو چەند رۆژە بوو. لەبەر ئەوە دەگوترا: "لەو شوێنە پارتی هەڵات". لەو بەرەیەدا یەكێتی شەڕی نەكرد" و تا دوایی. لە درێژمەوداشدا، بێگومان مانەوەی چەك لە دەستی حیزب، ئەوجا هەر حیزبێك بێت، مەترسییەكی گەورەیە بۆ ئایندەی دیمۆكراسی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان.
دووەم: نەبوونی لێكدانەوەیەكی ورد سەبارەت بە قەبارەی مەترسی و توانای هەرێمی كوردستان بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكان. من پسپۆڕی سەربازی و ستراتیژی نیم، بەڵام پێموایە بۆ هاووڵاتیەكی ئاساییش روون بوو كە بەرپرسانی ئەم هەرێمە تێگەیشتنێكی وردیان نەبووە سەبارەت بە مەترسییەكان و قەبارەیان. تەنانەت هەندێجار وا وێنا دەكرا كە هەرێمی كوردستان لە حكومەتی فیدراڵیی عێراق بەهێزترە و ئەگەر رۆژێك ململانێی سەربازی لەنێوان هەرێم و بەغدا رووبدات، ئەوا پارسەنگی هێز لە بەرژەوەندی هەرێم دەبێت. لە میانەی رووداوەكاندا، سەركردەكان بە بەردەوام دەیانگوت كە چەكی حكومەتی عێراق كەوتووەتە دەستی داعش و ئەمەش باڵادەستیی سەربازیی ئەوانی لێكەوتووەتەوە. بۆیە دەكرێ وانەیەك ئەوە بێت كە فیكری ستراتیژی سەربازی تا ئێستاش لە كوردستان ئامادەیی نییە. تا ئێستاش هەڵسەنگاندنێكی ورد نییە سەبارەت بە سەرچاوەكانی مەترسی و قەبارەیان و توانا نیشتمانییەكان بۆ كەمكردنەوەی ئەو مەترسیانە.
سێیەم: تا رادەیەكی ئێجگار زۆر، راهێنان بە پێشمەرگە نەكراوەو چەكدار نەكراوە بۆ ئەوەی لەگەڵ هێزێكی رێكخراوی ئەم سەردەمەدا جەنگ بكات. دەسەڵات لە هەموو شوێنێك پێویستە ئایندەبین بێت و توانای خۆئامادەكردنی هەبێ بۆ بەگژداچوونەوەی نەبینراو و چاوەڕواننەكراوەكان. تەنها ئەو دیمەنانەی لە تەلەفزیۆنەكان دەبینران ئەوە نیشاندەدەن كە پێشمەرگە، بە داخەوە، تا ئێستاش هێزێكی تەقلیدی و ناڕێكخراوە. لە نەبوونی سەركردایەتی روون و قسەكەرێك بەناوی پێشمەرگەوە بگرە تا شێوازی رۆیشتن و پۆشین و تەقەكردن و بەكارهێنانی مۆبایل لە بەرەكانی جەنگ، هەموویان بە زەقی رەوشی راهێنانی پێشمەرگە بەرجەستە دەكەن. پێشمەرگە دەبێ مۆدێرن بكرێت لەڕووی باوەڕ و راهێنان و چەكەوە، ئەگینا ناتوانێ رووبەڕووی مەترسییەكانی سەردەمی ئێستا ببێتەوە.
چوارەم: پەیوەندیدار بە رووداوەكانەوە، دەكرێ ئەوە بگوترێ كە سیاسەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمەڕ شەپۆلی پەنابەران كەموكورتیی پێوەدیارە. من لە كاتی ئێستادا هیچ پێشنیازێكم پێ نییە كە دەبێ حكومەت چی بكات، بەڵام بە دڵنیاییەوە هەرێمێك كە لە ماوەی چەند ساڵێكدا زیاتر لە یەك ملیۆن كۆچبەر و پەنابەر رووی تێكردبێت، پێویستە تاوتوێیەكی وردی هەلومەرجی كۆچبەر و پەنابەران بكات لەڕووی نیشتەجێبوون و خزمەتگوزاری و ئاسایشەوە. لە كاتی هێرشەكاندا، خەڵكێك بە هۆی تووڕەییان لە حكومەتی عێراق و داعش، بانگەشەی دەركردنی ئاوارە عەرەبەكانیان دەكرد. ئەمەش هەر مەترسییە، بەڵام كاردانەوەیەكیشە بۆ رەوشەكە. بۆیە وانەیەكی رووداوەكان هەر دەبێ ئەوەبێ كە رێگاچارەی گونجاو بدۆزرێتەوە بۆ مەسەلەی كۆچ و پەنابەری بە مەرجێك پێشێلی مافی كۆچبەر و پەنابەران نەكات و لە هەمان كاتیشدا گرفتەكانی ئەم مەسەلەیە بۆ خەڵكی هەرێمەكە خۆی كەم بكاتەوە.
دەمەوێ ئەم وتارە بەو تێگەیشتنەی ئارنۆلد تۆینبی، فەیلەسوفی مێژوو، كۆتایی بهێنم كە پێیوایە داینەمۆی بەرەوپێشچوونی مێژوو بریتییە لە پەیوەندی نێوان تەحەدا (Challenge) و وەڵام (Response). توینبی پێیوایە میللەتان هەمیشە تووشی تەحەدا و مەترسی دەبن (تەحەدا و مەترسیەكان دەكرێ لەلایەن سروشت یان مرۆڤەوە بێت)، ئەو میللەتانە بەرەوپێش دەچن كە توانای وەڵامدانەوەی تەحەدا و مەترسیەكانیان هەیە. خۆ ئەگەر میللەتێك نەیتوانی وەڵامی تەحەدا و مەترسییەكانی بداتەوە، ئەوا بەرەوپێشچوونی زەحمەت دەبێت. ئەم هەرێمە، وەك هەر بەشێكی دیكەی دونیا، هەمیشە لەبەردەم تەحەدادا دەبێت، بۆیە پرسیارەكە هەمیشە دەبێ لە بەرهەمهێنانی وەڵامەكاندا بێت.
25/8/2014
