د. ئارام رەفعەت د. شێرکۆ کرمانج
لەدوای هەرەسهێنانی سوپای عێراق لەپارێزگای موسڵ‌و ناوچە سوننە نشینەکانی دیکەی باکوری عێراق لە ١٠ی حوزەیرانی ئەمساڵدا، هێزی پێشمەرگە چووە ناو رەبیعەوەو ئەو ناوچەیان خستە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە. لەئاکامیشدا ئێستا هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی هەرێم کۆنترۆڵی خاڵی سنوری رەبیعەی نێوان سوریاو عێڕاق، کە لەراستیدا کوردستانی باشورو رۆژئاوایە، دەکەن. لەوەتەی عوسمانییەکان لەناوەراستی سەدەی نۆزدەهەمەوە هۆزەکانی شەمەرو جبوریان لەناوچەی رەبیعە نیشتەجێکردووە، ئەوە یەکەمجارە دەسەڵاتی کورد بگەڕێتەوە بۆ ئەو ناوچەیە. زۆرینەی توێژەر و ئەکادیمی‌و رۆژنامەنوس‌و چاودێرە سیاسییە کوردستانییەکان لە بابه‌تاکانیاندا گرنگی به لایه‌نی سۆزوعاتیفیەو مێژوویی‌و سیاسیی‌و ئابوری ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم ده‌ده‌ن. به‌ڵام که‌متر گرنگی به مه‌وقیعییه‌تی ستراتیجی یه‌که یه‌که‌ی ناوچه دابڕاوه‌کان، یان چاکتر بڵێین ناوچە تازە-ئازادکراوەکان دراوه، جا چ که‌رکوک بێت یان ناوچه‌کانی دیکه وه‌ک: سنجار، شێخان، مه‌خمور، توزخورماتو، خانه‌قین. ئەم وتارە لە گۆشەنیگایەکی ستراتیجییەوە دەڕوانێتە گرنگی‌و بایەخی دوو ناوچەی تازە-ئازادکراوی کوردستان، رەبیعە و سنجار، لە چەند خاڵێکدا گفتوگۆ لەسەر مەوقعییەتی ستراتیجی ئەم دوو ناوچەیە بۆ کوردستان، چ لە ئێستا چ دوای بە دەوڵەتبوونی، دەکات.
بایەخی ستراتیجی رەبیعە بۆ هەرێمی کوردستان
یەکەم، رەبیعە تا ئازادبوونی ناوچەکە سەرەکیترین دەروازەی نێوان عێراق و سوریا بوو. باڵادەستی هەرێمی کوردسستان بەسەر رەبیعەدا و بەستنەوەی بە هەرێمەوە بەمانای کۆنترۆڵکردن و سودمەندبوونی هەرێمە لەو دەروازە گرنگە بازرگانییەی کە ئەم دوو وڵاتەی بەیەکەوە بەستۆتەوە. ئەوەش سەرەرای مسۆگەرکردنی داهاتێکی زۆر بۆ هەرێمی کوردستان، پێگەی سترتیژی هەرێمیش لە ناوچەکە بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزدەکاتەوەو بەهێزدەکات.
دووەم، لە ئاکامی ئەم جێگۆڕکێیە لە دەسەڵاتی دەروازەی رەبیعە، لێرە بەدواوە، دەروازەکە‌و ناوچەکە دەبن بە سنوری هاوبەش لەنێوان هەرێمو رۆژئاوای کوردستان. بەمەش سنورێکی ١٠٠-١٥٠ کیلۆمەتر هەردوو پارچەی کوردستان بەیەکەوە گرێدەدات. ئەمە لەکاتێکدایە کە ئێستاکانێ دیوی رۆژئاوای سنورەکە لە دەروازەی تەل کۆچەر لە ژێر کۆنترۆڵی شەرڤانەکانی یەپەگە (YPG) دایە.
سێیەم، کۆنترۆڵکردنی ئەم سنورە درێژە و دەروازەکانی لەلایەن هەرێمی کوردستان لەم دیوە و شەڕڤانەکانی یەپەگە لەودیو گرنگییەکی بێئەندازەی هەیە بۆ پاراستن‌و تۆکمەبوونی ئاسایشیی نیشتیمانیی کوردستان. ئەم پێشهاتێکی بێوێنەیە لە مێژووی هاوچەرخی کوردستاندا چونکە بۆ یەکەمجارە دوو دیوی کوردستان لە ڕووی ئاسایش‌و بەڕێوەبەرییەوە بکەوێتە ژێر دەسەڵاتی کوردستانیان‌و ئەمەش پێگەی هەرێمی کوردستان‌و کانتۆنەکانی رۆژئاوا لە ناوچەکەدا بەهێزتر دەکات.
چوارەم، ئەم پێشهاتە قوڵایی جوگرافی هەردوو پارچەی کوردستان زۆر زیاتردەکات، ئەمەش پاڵپشتێکی بەهێزە مانەوەو بەردەوامبوونی دەسەڵات‌و قەڵەمرەوی حکومەتی هەرێمو کانتۆنەکانی رۆژئاوا.
پێنجەم، کە لە هەموویان گرنگترە، ناوچەی رەبیعە تاکە رێڕەوەو پانتایی خاکە کە ناوچەی سنجار بە هەرێمی کوردستان ببەستێتەوە. بەواتایەکی دیکە، بەبێ ناوچەی رەبیعە سەختە ئەگەر نەڵێین مەحاڵە قسە لەسەر گەڕانەوەی سنجار بکەین بۆ سەر هەرێمی کوردستان.
شەشەم، لەدەستدانی رەبیعە واتە پچڕانی سنجار. لەو حالەتەش حالەتی سنجار وەک غەزەی فەلەستینییەکانی لێدێت کە دابڕانە جوگرافییەکەی یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئەو بە دوو حکومەتبوونەی فەلەستینی لێکەوتۆتەوە.
بەکورتی، بایەخی ستراتیجی سنجار بۆ هەرێمی کوردستان کاتێک مانابەخش‌و بەرجەستە دەبێت کاتێک سنجارو دەوروبەری لەرێگای رەبیعەوە بە هەرێمی کوردستانەوە ببەسرێتەوە. ئەوە بەو مانایەیە کە بایەخی ستراتیجی سنجارو رەبیعە تەواوکەری یەکدین‌و بێ رەبیعە ناکرێت بیر لە بایەخی ستراتیجی سنجار بکرێتەوە.
بایەخی ستراتیجی سنجار بۆ هەرێمی کوردستان
قەزای سنجار یەکێک لە قەزا کوردییەکانی پارێزگای نەینەوایە. رووبەری قەزاکە 3188 كیلۆمەتر دووجایە. گرنگی ستراتیجی ئەم قەزایە بۆ هەرێمی کوردستان‌و کانتۆنەکانی رۆژئاوا لەم خاڵانەدا رووندەکەینەوە.
یه‌که‌م، سنجار هەرێمی کوردستان، یان وڵاتە چاوەڕونکراوەکەی کوردستان، به کانتۆنی جزیرە لە رۆژئاوای کوردستان، یان وڵاتێکی دراوسێ کە سوریایە دەبەستێتەوە. هاوسنووربوونی هەرێمی کوردستان‌و کانتۆنی جزیرە یان وڵاتی سوریا، سنجار دەکاتە ده‌روازه‌یه‌کی سەرەکی بۆ په‌یوه‌ندی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و کەلتوری‌و بازرگانی‌و هاتوچۆ له نێوان هەرێمو کۆنتۆنەکە، یان سوریا.
دووەم، بایه‌خی ئه‌م ده‌روازیه بۆ هەرێم به‌رزترده‌بێته‌وه ئه‌گه‌ر تورکیا شێوازی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ کوردستان له دراوسێیەکه‌وه، کە ئێستا پەیڕەوی دەکات، بگۆڕێت بۆ نەیارێک. ئه‌گه‌ری ئەم ئاڵوگۆڕە لە سیاسەتی تورکیا له دواڕۆژی هه‌م نزیک هه‌م دوور له ئارادایه.
سێیەم، ئەگەر ناوچەکانی سنجارو رەبیعە بەگرێدراوەیی لەژێر کۆنترۆڵی هەرێمدا بمێنێتەوە ئەوە ئەو ناوچانە دەکات بە بژاردەیەکی دیکە بۆ لوله نه‌وت‌و گازه‌کانی کوردستان تاوەکو له ڕێی سوریاوه بگه‌ێنرێن به ده‌ریای ناوه‌ڕاست‌و له‌وێشه‌وه به بازاڕی جیهانی. ئەمەش هەژموونی تورکیا بەسەر هەرێمی کوردستان کاڵتر دەبێتەوە و کاریگەری نەرێنی بالاداستیشی بەسەر هەرێمدا کەمتر دەبێت.
چوارەم، بایەخێکی دیکەی ناوچەکانی سنجارو رەبیعە بۆ کوردستان لە گرنگیی ستراتیجی پارێزگای نەینەوادایە. ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای نەینەوا نیوەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان دەبێت. ئەم قورساییەی دانیشتوان هەمیشە توانای مەترسی دروستکردنی بەسەر هەرێمی کوردستانەوە هەیە. لە رووی بازرگانییەوە شاری موسڵ کە مەرکەزی پارێزگاکەیە ئێستاشی لەگەڵدابێت کێبڕکێی شارەکانی کوردستان دەکات لە راکێشانی سەرمایەی دەڤەرەکە. لە رووی سیاسییەوە موسڵ لەیەک کاتدا مەرکەزی فکری عروبەو ئیخوانیی‌و عێڕاقچێتییە. کاریگەری بیرۆکە عروبیی‌و عێڕاقچێتییەکانی موسڵ بەسەر پێکهاتە ئایینییەکانی هەرێمی کوردستان دیارەو جێگای فەرامۆشکردن نییە. هاوکات فکرە ئیخوانییەکەشی بەسەر بادینان‌و هەولێر جێگای تێڕامانە. بۆیە گێڕانەوەی یەکجارەکی ناوچەکانی رەبیعەو سنجار بەمانای دروستکردنی پشتێنەیەکی کوردییە بەدەوری شاری موسڵ‌و پارێزگای نەینەوا. لەبەر نزیکی ئەم پشتێنە کوردییە لە شاری موسڵ‌و دەوروبەرکەی جۆرێک هاوسەنگی هێز دروستدەکات.
پێنجەم، بەردەوام لە هەردوو وڵاتی سوریا و عێڕاقدا رەوت‌و جوڵانەوە و تەوژمی ئایدیۆلۆژی فاشی و توندرەو و دژە کورد سەری هەڵداوە و گەشەی کردووە و ئەم دوو وڵاتە بەردەوام کایگەرییان لەسەر یەکتری داناوە. بیرۆکەی بەعسیم لە شەست بۆ حەفتا ساڵی رابردوودا نموونەیەکی ئەو حاڵەتەیە. بەعسیزم لە سوریا سەرهەڵدەدات و جگە لەسوریا لە عێڕاقیشدا پێگەیەکی لەبار بۆ گەشەکردن و گەیشتنە دەسەڵات دەدۆزێتەوە. بەهەمان شیوە داعش لە عێڕاق سەر هەڵدەدات و جگە لە عێڕاق لە سوریاش پێگەیەکی لەبار بۆ هەژمون پەیداکردن پەیدا دەکات. جگە لەوەی هەر یەک لە بەعس و داعش دوو لە خوێناویترین و توندەرەترین جوڵانەوەن لە ناوچەکەدا، هەردووکیشیان زۆر سەرسەختانە هەموو مافێکی گەلی کورد رەتدەکەنەوە. گەرانەوەی رەبیعە و سنجار بۆسەر هەرێمی کوردستان پانتایی تەماس و بەیەکگەییشتنی سوریا و عێڕاق و سەرەنجام رەوت و جوڵانەوە توندرەوەکانی ئەو دوو وڵاتە بەرتەسک دەکاتەوە. لەهەمان کاتیشدا ئەو ناوچەیە وەک بەرەی پێشەوە دەبێتە لەمپەر و بەربەستێک هەرێمی کوردستان و کانتۆنەکانی رۆژئاوا لە تەماس و کاریگەری راستەوخۆی ئەو جوڵانەوانە دەپارێزێت.
شەشەم، وەک ئەمری واقیع‌و حوکمی تاریخ‌و باجی ٩٠ ساڵ ژێردەستەیی، کوردستان چه‌ند قه‌زاو ناحییەیه‌کی که‌رکوکی له ده‌ستداوە، لەوانە: حه‌ویجه‌و رەشادو ریاز. ئەم پشتێنە عەرەبییە بەدەوری شاری کەرکوکدا هەمیشە شاره‌که ده‌خاته ژیر ترسێکی هه‌میشه‌یی. بۆ راگرتنی هاوسەنگی مەترسییەکانی سه‌ر که‌رکوک، هێشتنەوەی رەبیعەو سنجار، وەک پشتێنەیەکی کوردیی، لەژێر کۆنترۆڵی هەرێم گرنیگییه‌کی دیکه بەم دوو ناوچەیە دەبەخشێت. ئەمە بەو مانایەیە کە لە رووی سەربازییەوە ده‌کرێت شاری موسڵ بخرێته ژێر مه‌ترسییه‌وه هه‌رکاتێک که‌رکوک بەرەورووی مەترسییەکی هاوشێوه بێتەوە.
حەوتەم، بایەخێکی دیکەی ستراتیجی ناوچه‌ی سنجار بوونی زنجیرە چیای سنجارە کە راستەوخۆ بۆتە لەمپبەرێکی جوگرافی بەردەم بیابانێکی بەرینی عەرەبی. گرنگی ئەمەش لە بەرزکردنەوەو ئەستورکردنی تواناکانی به‌رگریکردنە له هه‌ر هێرشێک بۆ سه‌ر کوردستان له‌لایه‌ن سوریا، عێراق یان تورکیا بێت.
هەشتەم، به گه‌ڕانه‌وەی ناوچەکانی رەبیعەو سنجار ئیدی تورکیا ئه‌گه‌ری هه‌ڕه‌شه‌کردنی ئه‌وه له‌ده‌ست ده‌دات که ده‌روازه‌یه‌کی سنوری ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ ناوچه‌کانی دیکه‌ی عێراق بکاته‌وه به‌مه‌به‌ستی که‌مکردنه‌وه‌ی گرنگی ده‌روازی ئیبراهیم خه‌لیل. لەرابردوودا تورکیا چه‌ند جارێک پڕۆژه‌ی کردنەوەی دەروازەی بەدیل بۆ تێپەڕاندنی (بایپاسکردنی) هەرێمی کوردستانی خستۆته به‌ر باس و لێکۆڵینه‌وه. ئه‌گه‌ر ئەم دوو ناوچه‌یە نه‌گه‌ڕێنە‌وه سه‌ر هه‌رێم، ئەوە هەر ئاڵوگۆرێکی لە حوکمرانی تورکیا کە ئەگەرەکانی تێکچونی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمو تورکیای لە خۆحەشارداوە، لەوانەیە ببێتە مایەی جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە. ئەوکات بە کارێکی لەم جۆرە تورکیا مشته‌کۆڵه‌یه‌ک له ئابورییه له‌رزۆکه‌که‌ی هەرێمی کوردستان دەدات.
نۆیەم، بە مانەوەی هەردوو ناوچەی سنجارو رەبیعە لەژێر دەسەڵاتی هەرێم، تورکیا بە تەواوی لە دەوڵەتی عێراق دادەبڕێت. ئەمە گرنگی هەرێم هێندەی دیکە هەم بۆ تورکیا هەم بۆ عێراق زیاتردەکات چونکە هیچ کام لەم وڵاتانە بێ تێپەڕبوون بە کوردستان ناتوانن دەستیان بگات بە بازاڕەکانی دیکە. بایەخی ئەم خاڵە دە ئەوەندەی دیکە زیاد دەکات ئەگەر عێراق بییەوێت لە ڕێگەی هەرێمەوە نەوت‌و گاز رەوانەی تورکیا یان ئەوروپا بکات.
دەیەم، ناوچه‌ی سنجار وه‌ک ناوچه‌یه‌کی به ناوبانگ له به‌رهه‌مهێنانی گه‌نم و جۆ بایەخێکی گرنگی هەیە بۆ زامنکردنی ئاسایشی خۆراکی کوردستان بەتایبەتی ئەگەر پرۆژەی ئاودێری بە دەشتی سنجارو رەبیعە بگەینرێت.
یازدە، لەسەر ئاستی ناوچەکە، به مانەوەی ناوچه‌ی سنجارو رەبیعە بۆ سه‌ر هه‌رێمی کوردستان، چ لە حالەتی راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانیی یان مانەوە وەک هەرێمێک لە عێڕاق، ئەوە هەرێمی کوردستان هەردوو وڵاتی سوریا و ئێران بەیەکتری دەگەیەنێت. ئەمەش وا لە هەرێم دەکات کە بتوانێت لە نێوان هەردوو بلۆکی شیعی‌و سوننی کە هەر یەک لە تورکیا و ئێران رابەرایەتی دەکەن یاریکەرێکی باش بێت‌و سەرەنجام لەنێوان کێشمەکێشەکانی ئەو دوو بلۆکە بوارێک بۆ مانەوە بەدەسبێنێت. توانای هەرێم بۆ گەمەکردن لە نێوان بلۆکی سوننەو بلۆکی شیعە لە ناوچەکە، بە واتەیەکی دیکە بەبێ درێژەدان‌و مانەوەی ناوچەکانی رەبیعەو سنجار وەک بەشێک لەهەرێمی کوردستان نزیک بوونه‌وە لەگەڵ تورکیاو وڵاتە سوننەکانی دیکەی ناوچەکە و هاوکات نزیکبوونەوە لە سوریاو ئێران زۆر سەختە.
دوانزە، لە حالەتی گەمارۆی ئابوری لەلایەن تورکیا یان ئێراق ئەوە بە بوونی ناوچەکانی سنجارو رەبیعە هەرێم دەتوانێت دەروازەی سوریا یان کانتۆنە کوردییەکە بەکاربێنێت، پێچەوانەی ئەمەش هەر راستە، واتە بە لەدەستدانی ناوچەکانی سنجارو رەبیعە پەیژەکانی دەوروبەری هەرێم دەرفەتی تێپەڕینیان زۆر کەمدەبێتەوە ئەگەر نەڵێین نامێنێت.
سیانزە، وەک چۆن هەرێمی کوردستان توانی کارتی نه‌وت‌و غاز به‌کاربێنێت بۆ پته‌وکردنی په‌یوه‌ندییه‌کانی لەگەڵ تورکیا، بەهەمانشێوە لە حالەتی هاوسنوری لەگەڵ سوریادا، هەرێم دەتوانێت لە هەمان کارت کەڵکوەربگرێت. گرنگی ئەم خاڵە لەوکاتانە زیادەکات کە پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمو تورکیا تێکبچن.
چواردە، کاریگەریی کوردستانێک بە رەبیعەو سنجارەوە لەوەدایە کە هەرێم دەکات بە دروستکەری پادشا (king maker) لە ناوچەکەدا. ئەو دوو ناوچەیە ئەگەرەکانی پەیداکردنی زیاتر لە هاوپەیمانێک لە ناوچەکەدا بۆ هەرێم زیاد دەکات، واتە وا لە هەرێم دەکات هەموو هێلکەکانی نەخاتە سەبەتەی تورکیاو وڵاتە سونییەکان وئەمریکا. ئەمە ئەگەری ئەوە دێنێتەپێش کە وا لە ئێران بکات کە فشار نەخاتە سەر هەرێم چونکە هەرێم دەتوانێت یارمەتی ئێران بدات لە گه‌یشتنی ده‌ستی بە سوریاو لوبنان‌و پاراستنی هیلالی شیعیی. بەواتایەکی تر، کام لەو دوو بلۆکە هاوپەیمانی و پشتیوانی هەرێم بن، بالانسی هێز لەبەرژەوەندی ئەودا دەگۆرێت. لەم هاوکێشەیەدا هەم بلۆکی سوننە هەم بلۆکی شیعە ئیدی وەک پاشکۆ تەماشای هەرێم ناکەن بەڵکو کوردستان دەبێتە یاریکەرێکی سەرەکی.
بەکورتی، کوردستانییه‌کان نابێت به هیچ شێوه‌یه‌ک مساوه‌مه له‌سه‌ر ناوچەکانی رەبیعەو سنجار بکه‌ن، چونکە بێجگە لە راستکردنەوەی ناهەقییەکی مێژوویی، ئەم دوو ناوچەیە گرنگییەکی ستراتیجی هەیە کە پەیوەندی بە ئاسایشی نیشتیمانییەوە هه‌یه. بۆیە واچاکە لەم قۆناغەدا حکومەتی هەرێم بۆ عێراقییه‌کانی بسه‌لمێنێت که سه‌ره‌ڕای سووربوونی لەسەر گێڕانه‌وه‌ی شارەکانی کەرکوک‌و سنجارو ناوچە تازە-ئازادکراوەکانی دیکە بۆ سه‌ر هەرێمی کوردستان به‌ڵام حکومەتی هەرێم و ئەو ناوچانە هه‌ر وه‌ک به‌شێک له عێراق ده‌مێننه‌وه. سیاسەتمەداران و میدیای کوردستانی پێویستە تا بکرێت له وروژاندن و ختوکەدانی ئیحساسی نەتەوەیی و دینی شیعە و سوننە عەرەبەکان دووربکەونەوە. پێویستە لەم قۆناغەدا ئەولەوییەتی ئامانجەکانی گەلی کوردستان جێگیرکردنی دەسەڵاتی پێشمەرگەو هەرێم بێت بەسەر ناوچە تازە-ئازادکراوەکان‌و پارێزگاریکردن بێت لێیان. بەهەمانشێوە پێویستە لەم قۆناغەدا دڵنیایی بدرێتە تورکیا و ئێران‌و وڵاتە عەرەبییەکان. ئێمە دڵنیاین کە چۆن سنوری ئێستای هەرێم بووە بە واقیع پاش ماوەیەکی دیکە ئەو سنورە نوێیەی هەرێمیش دەبێت بە واقیع ئەگەر پاراستنی ئەو ناوچانە بکرێتە ئەولەویەتی سیاسەتی هەرێمی کوردستان.
06/08/2014
