د.هاوڕێ مەنسوور بەگ
ئەمریكا لە سەرجەم وڵاتانی جیهان پتر نەوت و بەرهەمەكانی نەوت بەكاردێنێت. هەرچەندە ئامارەكانی بەكارهێنان و هاوردەكردنی نەوت و گاز لە ئەمریكا كەمێك ناڕوونی تێدایە و ساڵ بە ساڵ گۆڕانكاری بەسەردادێت. بەگشتی ئابووریی ئەمریكا بۆ ئەوەی بە زیندوویی بمێنێتەوە رۆژانە پێویستی بە زیاتر لە 20 ملیۆن بەرمیل نەوت هەیە. ئەمریكا لە ناوخۆدا رۆژانە 7- 8 ملیۆن بەرمیل بەرهەم دێنێت، لە كاتێكدا پتر لە 12 میلیۆن بەرمیل هاوردە دەكات. بۆ زیاتر بەرچاو ڕوونی، دانیشتووانی ئەمریكا 3%ی دانیشتووانی جیهان پێكدێنن، بەڵام 20%ی وزەی جیهان بەكاردێنن. بەشی شێری نەوتی هاوردەكراو بۆ ئەمریكا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابین دەكرێت و هیچیش لەوە ناچێ لەو ساڵانەی دادێ رێژەی هاوردەكردنی نەوت لەلایەن ئەمریكاوە روو لە كەمی بكات و بگرە پێچەوانەكەی راستە. لە هەمانكاتدا سەرجەم ئەلتێرناتیڤەكانی دیكەی وزە وەك: هەوا، خۆر، وزەی ئەتۆمی و بایۆلۆژی تاوەكو ئێستا ئومێدێكی ئەوتۆیان نەبەخشیووە، كە ئایندەیان لەسەر بنیادبنرێت.
بەشێكی زۆر لە هێزەكانی ئەمریكا لە شوێنە جیاجیاكانی جیهان بڵاوبوونەتەوە، مەبەست لێی پاراستنی بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ئەمریكایە لەسەرووی هەموو بەرژەوەندیەكانیش پاراستنی كانەكانی نەوت و دامەزراوە تێكهەڵكێشەكانی وزەی ئەو وڵاتانەیە كە نەوت هەناردی ئەمریكا دەكەن. تێوەگلانی ئەمریكا لە پەیوەندی ستراتیژی قووڵ لەگەڵ وڵاتانی یەكێتی سۆڤیەتی كۆن لە قەوقاز و دروستكردنی بنكەی سەربازیی فراوان و ژووری عەمەلیاتی تایبەت لە ئەفریقا، هەندێك نموونەی خێران لە درككردنی ئیدارەی ئەمریكی كە بەرداشی سەربازی و ئابووریی ئەمریكا لە هاڕین دەكەوێت، ئەگەر وزەی پێویست لە دەرەوەی دابین نەكات. هەر هەمووشمان دەزانین كە تینوێتی ئەمریكا بۆ وزە وایكردووە كە واشنتن ببێتە پاسەوانی هەمیشەیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. كەم جەنگ و كودەتا و پلان و پیلان هەیە لەناوچەكەدا ئەمریكا رۆڵی تێدا نەگێڕابێت و نەگێڕێت. هەموو ئەمانە بۆ دەستگەیشتن و پاراستنی سەرچاوەكانی وزەیە بۆ ئەمریكا.
لەگەڵ كرانەوەی جیهان بەڕووی یەكدی و تینوێتی گەلانی ناوچەكە بۆ گۆڕانكاری و پەیدابوونی كێشمەكێشی ئاینیی و مەزهەبی و نەتەوەیی، هەروەها بەهۆی سیاسەتە كورتبینییە خۆپەرستەكانی ئەمریكا و تێنەگەیشتنی واشنتن لە پێداویستی گەلانی خاوەن وزەو بە تەنیا مامەڵەكردن لەگەڵ سەركردە بەزۆر سەپێندراوەكانی ناوچەكە لەبڕی نزیكبوونەوە لە گەلانی خاوەن خاك، رۆژ بەڕۆژ دەستگەیشتن بە نەوت و گازی سروشتی سەختتر دەبێت.
گرێدانی ئەم هۆكارانە لەگەڵ هەندێك گۆڕانكاری چاوەڕواننەكراو و دوور لە حیساباتی ئەمریكا، وەك بەهێزبوون و هەستانەوەی رووسیا دوای جەنگی سارد، كە بەهۆیەوە ئەگەری دووبارە دەستەمۆبوونەوەی وڵاتانی قەوقاز و دوورەدەستبوونی كێڵگە نەوتییەكانی لێدەكەوێتەوە. هەموو جیهان گەواهی دەدەن كە رووسیا نەوت و گاز تەنیا بە پارە نافرۆشێت، ئەگەر بەرژەوەندی ستراتیژی لەگەڵ خۆی دەستەبەرنەكات. بەهاری عەرەبیش هەندێك هەواڵی دڵتەزێنی بۆ وڵاتانی تینووی نەوت بەدوای خۆیدا هێنا، بۆ نموونە لە دەستدانی سەقامگیری لە لیبیا، سوریا و یەمەن، زیانپێگەیاندنی كەرتی پیشەسازی لە وڵاتانە و بێئومێدبوونی بازاڕی جیهانی لە گەڕانەوەیان وەك لایەنێكی متمانەداری فرۆشیاری نەوت.
دوور لە بەهاری عەرەبی، ئێرانیش كە تاوانباركراوە بە هەوڵدان بۆ وەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی دەمێكە دوورخراوەتەوە لە هاوكێشە نێودەوڵەتییەكان وەك وڵاتێكی پشتپێبەستراوی بەرهەمهێنی نەوت، ئەمریكا و زۆر لەوڵاتانی جیهان بۆ پلانی ئاسایشی وزەی خۆیان گرەو لەسەر ئێران ناكەن. لە باشووری سوودان، كۆمپانیا چینییەكانی شەیدای وزە بێ گوێدانە كێشەی بوونی بە گژیەكچوونی نەژادی و ئێتنیكی و پێشێلكردنی مافی مرۆڤ، خۆیان خزاندە نێو كێلگەكانی نەوت و گاز، ئەمریكا لە ئێستاو ئایندە بێبەشە لە نەوت و گازی ئەم وڵاتە پڕ لە ئاڵۆزییەی ئەفریقیا.
نایجیریا كە گەورەترین بەرهەمهێنی نەوتی ئەفریقیایە و یانزەمینی جیهانە، دەریای نەوتەكەی تێكەڵ بە دەریای خوێنی هاووڵاتیانی بووە، لە ئەنجامی شەڕی كاربەدەستانی گەندەڵ و مافیاكانی نەوت و چەتەكانی "بوكو حەڕام. لە شوێنە سەقامگیرەكانیش لە جیهان وەك كەنەدا و كەنداوی مەكسیك و ڤێنزوێلاو كەنارەكانی بەڕازیل و ناوچەكانی جەمسەری باكوورو دەریای بارێنتز، پۆلێك لە هۆكاری سیاسی و ئابووری و تەكنەلۆژی و لۆجیستیكی و ژینگەپارێزی بەربەستن لە ئومێد بەخشین بە ئەمریكا كە ئەم شوێنانە لە بڕی ئاسیای ناوەڕاست و ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بتوانن نەوت و وزەی بۆ مسۆگەر بكەن.
راپۆرتە دارایی و زەوییناسییەكانی دەریای باكووری نەرویجی و بەریتانی بێ دوودڵی نیشانی جیهان دەدەن كە نەوت و گازی ئەم ناوچەیەی جیهان كە لە ماوەی نیو سەدەی رابردوو وزەیان پێشكەش بە ئابووری جیهان بەگشتیی و ئەمریكا بەتایبەتی كرد، ئێستا بەرەو كۆتایی دەچێت. ئەم هۆكارانە هاوتەرییبن لەگەڵ سەرهەڵدانی لەناكاوی چین و هیندستان وەك دوو ئابووریی مەزنی جیهان، كە بوونەتە مەترسیی جددی لەسەر ئابووریی ئەمریكا بەتایبەتی مەترسیین لەسەر هەڵمژینی نەوتی جیهان بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەرو راكێشانی وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت بەرەو خۆیان.
عێراق و سعودیە مەترسین بۆ ئاسایشی وزەی ئەمریكا
ئەمڕۆ بڕبڕەی پشتی سەرچاوەی وزەی ئەمریكا بریتیە لە عێراق، سعودیە و وڵاتەكانی دیكەی كەنداو. عێراق ئێستا زیاتر لە وڵاتێكی هەرەسهاتوو دەچێت و حكومەتەكەی مالیكی بە هەزار هاوكاریی نائاسایی وڵاتانی ئیقلیمی و جیهانی، كەمێك خۆی لەسەر پێ راگرتوە. تەنانەت لە باشووری وڵاتیش ئەگەری لەدەستدانی ئارامی زۆرە، كە بەشێكی زۆری كێڵگە نەوتییەكانی عێراق لە باشووری وڵاتە. ئاسایشی سەرجەم وڵاتانی كەنداو پەیوەستە بە ئاسایشی سعودیە. دەمێكە رێكخراوی ئەلقاعیدە هەوڵەكانی چڕكردووەتەوە لە پێناو ناسەقامگیركردنی سعودیە و رووخانی حوكمی ئالسعود لە ریاز. بەڵام ئەمجارەیان هەڕەشەی سەر سعودیە یەكجار جیاواز و مەترسیدارە. كشانەوەی سوپای عێراق لەسەر سنوورەكانی سعودیە -هەرچەندە دەتواندرێت لێكدانەوەی جیای بۆ بكرێت- راستەوخۆ رێگا بۆ توندڕەوەكان خۆشدەكات كە زەمینەسازی بكەن بۆ لێدانی سعودیە و لە خەو راپەڕاندنی شانە نووستوەكانی داعش و قاعیدە، كە پێدەچێت لە هەموو وڵاتێكی سوننەنشین پێگەیان هەبێت.
خۆ ئەگەر پاشەكشەپێكردنی سوپای عێراق لەو ناوچانەدا، تاكتیكی سەربازیی بێت لە پێناو بەهێزكردنی بەرەكانی دیكەی جەنگ لە عێراق، كە رەنگبێت زیاتر پێویستیان بەهێزی سەربازی بێت، ئەوە پاشەكشەكردنەكە كشانەوەیەكی سەربازیی رێكوپێك و پلانداڕێژراو دەبوو، نەوەك پەرتەوازەپێكردنی سوپا و سەر لێشێواندنیان لە بیابان بەو شێوە هەڕەمەكییەی كە روویدا. بێ پلانی لە پاشەكشەی سەربازی زیاتر بۆنی پیلانی لێدێ نەوەك تاكتیكی جەنگ. سعودیەش دركی بەم مەترسیانە كردووە لە جوڵە پێكردنێكی سەربازیی گەورە، كە پتر لە 30 هەزار سەربازی رەوانەی سەر سنووری عێراق كردووە. سەرباری ئەمەش، حووسییەكانیش لە یەمەنەوە بە پشتیوانی هێزە ئیقلیمەكان نائارامیان خستووەتە سنوورەكانی باشووری سعودیە و بەشێكی گەورەی هێزە سەربازییەكانی ریازیان سەرقاڵكردووە. ئەگەر حكومەتی عێراق بە هاوكاریی هێزە ئیقلیمییەكان پلانیان هەبێت بۆ ناسەقامگیركردنی سعودیە، كە لەگەڵ خۆی سەرجەم وڵاتانی كەنداویش دەكەونە ژێر هەڕەشەی راستەوخۆ، ئەوا گورزێكی كوشندە بە ئەمریكا و ئابوورییە زەبەلاحەكەی دەكەوێت، ئابوورییەك كە تا ئەم ساتە وەختەش ئەسیری دەستی دابینكردنی نەوتە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و وڵاتانی كەنداو بە تایبەتی.
نەوتی كوردستان.. پلانی B ئەمریكا
ئەمریكا پێویستی بە پلان B هەیە، چونكە هەموو دونیا بەگژ یەكدیدا بچنەوە ئەمریكا دەستبەرداری نەوتی دەرەكی نابێت، كە ئێستا پێویستترین كاڵای ستراتیژییە بۆ بەردەوامی گەشەی ئابووری. هاتنە سەرخەتی ئەمریكا لەگەڵ توركیا و پاراستنی ئەزموونی كوردستان و فراوانكردنی توانای نەوتی هەناردەكراو بە كەركووكیشەوە، كلیلی دڵنیاییە بۆ واشنتن. لە كوردستان، سەركردەكان دژی گەلەكانیان نین، لە كوردستان هاونیشتیمانییەكان دژی ئەمریكا و بەهاكانی پێكەوە ژیانی ئاشتیانە نین. لە كوردستان عەقلیەتی تاك مەزهەبی و سەلەفی و دەوڵەتی فەقیهو عەقڵیەتی مەرجەعیەكان باویان نییە. ئیدی كاتیەتی ئەمریكا ئەو وڵاتانە هەڵبژێرێت بۆ پشتبەستن بە دابینكردنی وزە كە خۆیان دەتوانن ئاسایشی خۆیان دابین بكەن بە هاوكاری و پشت ئەستووری گەلەكانیان. كاتیەتی ئەمریكاش گوێ لە كێشەی گەلانی خاوەن وزە بگرێت و چەمكی سوودگۆڕكێ پەیڕەو بكات. واشنتن دەبێت تێبگات ئیدی باوی ئەوە نەماوە بە تەنیا گەلانی دیكە گوێ بۆ پێداویستییەكانی ئەوان شل بكەن، لە بەرامبەردا هیچ لە ئەمریكا نەدروونەوە.
21/7/2014
