ئه‌مین ره‌حیم نیژاد 
زمانناس و ماموستای زانکو له کرماشان
«ئه‌لفبا یه‌کێگ له گه‌وراترین نێمه‌ته‌یلێگه که وه ده‌س فینیقییه‌یل خڵات به‌شه‌ر کریایه و خوه‌ی وه عنوان گه‌وراترین ئخترای به‌شه‌ر وه حساو تیه‌یدن» (ئه‌بڵینگ و فیستڵ، ۲۰۱۱؛ ۴۰۶)
وه ڕاس ئه‌لفبا، خه‌ت یا ڕێنوس گه‌وراترین ئخترای تاریخ به‌شه‌ره ک خوه‌ی بو وه ده‌سڵاتێگ ئڕه‌ی به‌شه‌ر ۵۰۰۰ ساڵ لێه وه‌ر تا بتوه‌نێد ئه‌ول ئایه‌مه‌یل هزاره‌ی سێیما ئرتبات به‌رقرار بکه‌ید. ئه‌لفبا ده‌سڵاتێگ ئڕه‌ی به‌شه‌ر درس کرد تا نه‌سڵه‌یل جورایجور له دریژای زه‌مان ئه‌ندیشه و ئه‌ده‌بیات و فکر و ته‌جربه و علم و زانستێان قردگ وه قردگ جه‌م بکه‌ن و له ناو کتاوه‌یل و کتاوخانه‌یل کووه‌و بکه‌ن، تا یه‌ی ڕۆژ که‌سانه‌یلێگ له وێنه‌ی ئدیسون و جیمز وات و ... له به‌رایند ئه‌و هه‌مگه ته‌جربه و زانسته ئخترایلێگ گورا و گه‌وراتره‌ک داشتوون. فه‌رهه‌نگ و ته‌مه‌دن و علم و هنه‌ر و ... ڕشت بکه‌ن و به‌شه‌ر له هه‌ر کووره‌ی ئێ کوره‌ی خاکییه ک بود وه ڕاحه‌تی فره‌تره‌کێگ له زنگانی خوه‌ی بڕه‌سێد.
ئه‌لفبا یا خه‌ت خوه‌ی له نیشانه یا گرافمه‌یلیگ درس بود ک وه شکڵێگ توه‌نیم بوشیم جایگوزین به‌شه‌یلێگ له زوان وتاری یا زاره‌کی بون. ئێ نیشانه‌یله تا ئه‌وره ک له ناو جامعه‌یل زوانی کورد و فارس و عه‌رب زوان باوه وه پێیان ئوشن حه‌رف یا پیت. هه‌ر پیت یا حه‌رفێگ جایگوزین یه‌کێگ له سدا یا ده‌نگه‌یل زوان بودن. ئمان تمام خه‌ته‌یل دنیا وه‌ی شکڵه نیین، یانێ حه‌رف یا ئه‌لفبایان جایگوزین ده‌نگه‌یل زوان نیه‌ون. له سه‌رانسه‌ر دنیا هه له ڕووژگاره‌یل باستانا خه‌ته‌یل و ڕێنوسه‌یل جورایجووریگ درس بونه و فره له لێان له به‌ین چێنه و فره له لێانیش له دریژای زه‌مان عه‌وه‌ز بونه.
ئمڕو له سه‌رده‌مان هزاره‌ی سێیم دوای نزیک وه په‌نج هزار ساڵ له ڕوژگارێگ ک یه‌کمین شێوازه‌یل نوسان له دنیای باستان وه دی هاتن، سه‌دان شکڵ و شێواز له ئه‌لفبا، خه‌ت یان ڕێنوس له سه‌رانسه‌ر دنیا وه دی هاتێیه. هه‌رکام له ئێ شکڵه‌یل ئه‌لفبا یان ڕێنوسه ک له ناو یه‌ک یا چه‌ن جامعه‌ی زوانی وه کار گریه‌ن چشتێگ زێاتر له قراردادێگ له ناوحه‌ین ئایه‌مه‌یل یا ئه‌ندامه‌یل ئه‌و جامعه‌ی زوانییه نیین. قرارداده‌یلێگ ک شکڵه‌یل و قێافه‌یل جورایجوورێگ دێرن و له لای خه‌ڵکه‌و وه ناوه‌یل خاسێگ وێنه‌ی ئه‌لفبای لاتین (له ئرووپا و ئامریکا)، ئه‌لفبای ئارامی (له وڵاته‌یل عه‌ره‌ب زوان و ئێران)، ئه‌لفبای سیریلیک (له وڵاته‌یل شه‌وڕه‌وی سابق)، ئه‌لفبای دیوانگه‌ری (له هند)، یا ڕێنوسه‌یل هیراگانا و کاتاکانا (له ژاپون) ... هتد. ناسیه‌ن.
ئمان ئێ قرارداده‌یله ک له مابه‌ین ئه‌ندامه‌یل کۆمڵگایل زوانی وه دی تیه‌ن، خوه‌یان نیشان ده‌ر به‌شه‌یلێگ له ساختمان زوان ئه‌و کۆمڵگای زوانیه‌نه ک له لای ئه‌و مه‌ردمه‌و درس بونه. سه توه‌نیم بوشیم ئێ قرارده‌یله له دو باوه‌ت جیاگانه‌وه توه‌نن به‌ڕه‌سی بون و له سه‌رێیان گه‌پ بێریه‌ید. یه‌ک؛ له ڕابته‌ی هه‌ر پیت یا حه‌رف ئه‌ول سدا یا ده‌نگه‌یل زوانا. دێ؛ له ڕابته‌ی ئه‌ندامه‌یل یه‌ی کۆمڵگای زوانی ئه‌ول یه‌ی مه‌تن نوسیایا.
شایه‌د بتوه‌نیم بوشیم تمام یا چشتێگ نزیک وه تمام زوانناسه‌یل دنیا باوه‌ڕێیان یه‌سه ک شکل ئه‌سڵی و بنه‌ڕه‌تی زوان هه ئه‌و شکل وتاری یا زاره‌کی زوانه‌سه و شکل نوشتاری زوان، یه‌ی شکڵ ده‌ره‌کی و قه‌یر ئه‌سڵه. شایه‌د هه وه ئێ خاتره‌سه ک که‌م تا کوت تمام به‌رنامه ڕشنه‌یل زوان، وه ڕێنوس یا ئه‌لفبای یه‌ی زوان وه عنوان به‌شێگ له نماده‌یل ئشتماعی زوان تماشا که‌ن. یانێ باوه‌ڕ دێرن ک ڕێنوس یه‌ی ڕه‌فتار فێشتر ئشتماعیه تا زوانی. ئه‌ڵبه‌ت زوانناسه‌یل خوه‌یان زوانیش وه عنوان یه‌ی نهاد ئشتماعی پێناسه یا تاریف که‌ن. ئمان له ئێره باوه‌ڕ یه‌سه ک ئه‌و چشته ک له باوه‌ت ڕێنوسه‌و ئه‌همیه‌ت دێرێد یه سه ک ڕابته‌یگ ک ڕێنوس له ناوحه‌ین ئه‌ندامه‌یل یه‌ی کۆمڵگا وه دی تیه‌رێد فره بایه‌خدارتر و ئه‌رزشمه‌نتره‌که له ڕابته‌یگ ک له ناوحه‌ین هه‌ر کام له پیته‌یل ئه‌لفبا یا ڕێنوس ئه‌ول ده‌نگه‌یل زوانا وجوود دێرێد.
فره له مه‌ردم فکر که‌ن ک ئه‌سڵ یه‌سه ک هه‌ر حه‌رف یان پیتێگ له ناو ئه‌لفبای هه‌ر زوانێگ ڕابته‌ێگ یه‌ک وه یه‌ک ئه‌ول هه‌رکام له ده‌نگه‌یل زوانا داشتوودن. ئێ باوه‌ڕه ئه‌گه‌ر بتواید فه‌قه‌ت تماشای زوان، جیا له ئایه‌مه‌یل و ئه‌ندامه‌یل کۆمڵگای زوانی بکه‌ید، باوه‌ڕ درسێگه. ئمان وه‌ختێگ ئامانج له نوسان و خوه‌نین به‌رقرار کردن ئربتباتێگ له به‌ین ئه‌ندامه‌یل کۆمڵگای زوانی له ده‌وره‌یل جیاواز و ئه‌یزه‌ن له مه‌کانه‌یل جیاوازێگ بوود ئه‌سڵ هه ئه‌و به‌رقرار کردن ڕابته‌سه نه وجوود ڕابته‌ێ یه‌ک وه یه‌ک به‌ین پیته‌یل و ده‌نگه‌یل زوان.
هه ئه‌و جوره ک ئاماژه کریا زوانناسه‌یل باوه‌ڕ دێرن ک خه‌ت له زوان وتاری موهمتره‌که. ئه‌همیه‌ت خه‌ت و ڕێنوس فێشتر وه خاتر نه‌خشێگه ک له جه‌ریان و جابجا کردن ئتڵاعات له ناو کۆمڵگا دێرێد. زوانناسه‌یل گه‌ورایگ وێنه‌ێ دانیلز (۱۹۹۶؛ ۷۸۷)، لیوتارد (۲۰۰۲؛ ۱۰۰-۱۰۱)، کاتس (۲۰۰۵؛ ۶۳)، موده‌ڕسی (۱۳۸۷؛ ۲۷۰)، باتنی (۱۳۷۱؛ ۶۷) و ... هه‌ر کام وه شکڵێگ له سه‌ر نه‌خش ئرتباتی ڕێنوس جه‌خت کردنه. ئێ زوانناسه‌یله باوه‌ڕ دێرن موهمته‌رین یا گرینگته‌رین نه‌خش ڕێنوس نه‌خش ئرتباتی ئه‌لفباس و کارایی یه‌ی ئه‌لفبا یا ڕێنوس ها له گره‌و یه ک بتوانید ده‌ریچه‌یگ ئڕه‌ی به‌رقرار کردن ئرتبات له ناو یه‌ی کۆمڵگای زوانی واز بکه‌ید. وه ئێ خاتره ئه‌یزه‌ن زوانناسه‌یلێگ وێنه‌ێ کروتندن (۱۹۷۹؛ ۱۳۲) ئوشن ڕێنوس بایه له ناو تمام به‌شه‌یل (گوویشه‌یل و له‌هجه‌یل) یه‌ی کۆمڵگای زوانی، تاحه‌ێ له ناو کشوه‌ره‌یل جیاواز، سابت و یه‌ی شکڵ بوودن تا بتوه‌نید نه‌خش ئرتباتی خوه‌ی وه خاسترین شێوه وه ئه‌نجام بڕه‌سنێدن.
سابت و یه‌ێ شکڵ مه‌نن ئه‌لفبا یا ڕێنوس له ناو گوویشه‌یل جورایجوور و جیاواز یه‌ی زوان یه‌ی ئه‌سڵه ک له تمام دنیا ڕعایه‌ت بوود. ئێ مه‌سه‌ڵه خوه‌ی له ناو فره له زوانه‌ی بوودن وه بایس بازێگ ناهه‌ماهه‌نگییه‌یل و تاحه‌ی وه دی هاتن ئستسنایلێگ له ناو فره له ڕێنوسه‌یل دنیا، وه‌لی تمام کشوه‌ره‌یل و زوانه‌یل دنیا ئه‌ول ئهێ جوور ناهه‌ماهه‌نگییه‌یل و ئستسنایلێگا وه خاتر حڤز نه‌خش ئه‌سڵی خه‌ت کنار هاتنه. وجوود ناهه‌ماهه‌نگی یا شکڵه‌یل هه‌منگارشی له ناو هه‌ر ئه‌لفبایگ بازێگ وه‌خت ئختڵاڵه‌یل که‌م تا کوت بوچگێگ وه وجوود تیه‌رێد وه‌لی هیچ وه‌خت نیه‌توه‌نێد بوودن وه بایس ناکارامه‌دی ئه‌و ئه‌لفبا، ک ئه‌گه‌ر چونه‌و ئتفاقێگ بکه‌فتاد بایه ئه‌لفبای زوانه‌یلێگ وێنه‌ی ئنگلیسی ک هزاران هزار ئستسنا، ناهه‌ماهه‌نگی، هه‌منگارش و .... ها له ناوی بایه په‌نج قه‌ڕن لێیه‌وه‌ر نابوود بواتاد! وه‌لی ئیمه ئمڕو دونیمن ک هه ئه‌و ئه‌لفبا وه زوان ئنگلیسییه‌و بونه وه زوان ئه‌وه‌ڵ دنیا. زوان فارسییش هه‌م ئێ جوور حکایه‌تێگ دێرێد. ئه‌لفبای زوان فارسی پڕ له ناهه‌ماهه‌نگی و ئستسنا و هه‌منگارشییه، ئمان ئلان فێشتر له هزار ساڵه ک مه‌ردم له لێ ئستفاده که‌ن وه هیچ ئتفاقێگ که بایس نابوودی زوان یا نگارش له ناو ئێ زوانه بوودن نه‌که‌فتگه و بێگمان هیچوه‌ختیش نیه‌که‌فێد.
08/07/2014
