لە راستیدا شەیدای بەشداریم لە ئاهەنگی دەرچوونی زانكۆکان، بەڵام ئەمەیان سۆز و عەتفێكی زۆری لادروستكردم. هەركە دینا دارا، وەكو گوتەبێژی خوێندكاران و یەكەمی ساڵی 2014 ی زانكۆی ئەمریكی لە عێراق-سلێمانی كە دەكەوێتە كوردستانەوە، چووە سەر مەنەس- خۆر بەرەو نیشتن دەچوو، شاخی ئەزمەڕ لەپشتەوە گۆڕا بۆ پەردەیەكی رەنگ مەیلەو سوور و قاوەیی. 70 ٪ی خوێندكارەكان كوردن-باقییەكەی خەڵكی بەشەكانی دیكەی عێراقن و سەر بە هەموو شوێن و ئایین و خێڵێكی عێراقن. باوكان و دایكان پڕبوون لەهەستی شانازی بەخۆكردن، بەدەستێك بە كامێرای مۆبایلەكانیان وێنەیان دەگرت و بەدەستێكیش چەپكە گوڵیان هەڵگرتبوو، لە بەسرە و بەغداوە هاتبوون، جوانترین جلوبەرگیان لەبەركردبوو تا ببینن منداڵەكانیان بڕوانامەی زانكۆیەك وەرگرن كە بە ستایلی ئەمریكیی وانە دەڵێتەوە. سێ كەناڵی تەلەفزیۆنی راستەوخۆ ئاهەنگەكەیان پەخشدەكرد.
دینا، كە دەچێت خوێندنی باڵا لە زانكۆی تەفتس بخوێنێت، بە هاوپۆلەكانی گووت، “بەڕاستی ئەمە بۆ خۆی گەشتێك بوو.” (لە ساڵی 2007 ەوە كە زانكۆ كراوەتەوە، هەموو یەكەمەكانی زانكۆ كچانی عێراق بوون.) دینا گوتی، “كاتێك لە بەشەناوخۆیی بووین، ئەزموونێكی تەواو جیاوازی ژیانمان بینی. ئەم ئێوارەیە… ئێمە پڕچەكین بە دوو شت: یەكەم، پەرەوەردەیەكی بەهابەرزی ئەمریكییە كەوامان لێدەكات شیاو و لێهاتووبین بەهەمان شێوەی خوێندكارانی جیهان. دووەم، بەهێزكراوین بە خوێندنی پەرەوەردەی لیبراڵ. لەكاتێكدا شێوازی بیركردنەوەی رەخنەگرانە پراكتیس دەكەین وەكو ناوەڕۆكی ئەو سیستمەی خوێندنەی لێرە پێماندەدرێت و هەوڵدەدەین بڕۆینە ئەودیووی سنوورە تەقلیدییەكان، بڕۆینە دەرەوەی ئەو شتانەی ئەوانی دی بۆمان پێشنیازدەكەن، رەنگە تووشی نارەحەتی ببینەوە. بەڵام ئایا نەتەوە دروستكردن هەر بەمشێوەیە نییە؟”
لە نزیك دیناوە دانیشتبووم ( كاتێك گوتاری دەرچوونم پێشكەشكرد)، بیرم دەكردەوە: چیرۆكی عێراق دەبوو بەمشێوەیە كۆتایی بهاتبایە، بەڵام وانەبوو، لایەنی كەم تائێستا وانەبووە. كوردستان وەكو ئەو چیرۆكی سەركەوتنە ماوەتەوە كە باسناكرێت. كوردستان تەنیا شتە كە سەربازەكانمان دەتوانن شانازی پێوەبكەن، ئەو سەربازانەی یارمەتی دروستكردنیاندا بە سەپاندنی ناوچەی دژەفڕین و رووخاندنی سەددام، كە لە ساڵی 1988 بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی هەوڵی سڕینەوە كوردی دا.
بەڵام ئەوە كورد خۆیانبوون ئەو پەنجەرە ئازادییەی بۆمانكردنەوە بەكاریان هێنا و جیاوازییە ناوخۆییەكانیان وەلانا و دەستیانكرد بە ریفۆرمی سیاسەتێك كە رۆژانێك پڕبوو لە رەتكردنەوەی لاوازەكان و ئابوورییەكی بەهێز بۆخۆیان بوونیاتناوە كە ئێستا دروستبوونی باڵەخانەی بەرز و زانكۆی لە شارە گەورەكانی هەولێر و سلێمانی لێكەوتووتەوە. لێرە بۆ هەرشوێنێك دەڕۆشتم، “كۆچی پێچەوانە”ی كوردم دەبینی كە بەهۆی ئەو هەموو هەلەوە بۆیان رەخساوە گەڕاونەتەوە نیشتمانەكەیان لە باكووری عێراق.
كوردستان نوێنەرایەتی هەموو ئەو شتانە دەكات كە روویاننەداوە لە بەغدا، كە شیعە بەسەریدا باڵادەستەوە و لە ناوچە زۆرینە سوونی نشینەكانی عێراق، كە تێیدا سەرۆك وەزیران نووری مالیكی، وەكو كەسێكی بێڕوئیا و سەركردەیەكی تائیفی شیعی دەركەوتووە و تووندوتیژی بەربڵاوە. مالیكی “پیاوی ئێمە” بوو. بۆیە ئێستا دەتوانیت بڵێیت دوو “خەڵاتی” گەورەمان لە عێراق جیهێشت: دیكتاتۆرێك كە ئەمریكا دایناوە و زانكۆیەكی ئەمریكا كە بەهاكانی پێكەوەژیان دەڵێتەوە، بەهاگەلێك كە مالیكی پراكتیسیان ناكات. لە داهاتوودا، دوای ئەوەی مالیكی دەڕوات، هێشتا دەتوانین ئەو ئاواتەمان بەدیبێت كە بەشێكی لە ڤێتنام هاتەدی: سەركەوتنی بەهاكانمان لە شوێنێكدا كە دەسەڵاتمان تێیدا شكستی هێناوە. هێشتا ئەمە زۆریماوە، بەڵام بە ئاشكرا ئاواتێكی خوێندكارانی زانكۆی ئەمریكییە.
بێری هۆشیار، خوێندكارێكی كچی تەمەن 20 ساڵ، پێی گوتم: “ئەوانەی لێرە دەردەچن ئەو هەستەیان هەیە كە دەتوانن گۆڕانكاری بكەن. كە دێنە ئێرە كەسانێكن بە نەریتی كۆمەڵایەتی پێكەوە بەستراون، بەڵام وەكو تاكێك ئێرە جێدەهێڵن كە بەهاگەلێكیان هەڵگرتووە لەژیانیاندا جێبەجێی دەكەن. هەموومان بڕوامان وایە دەتوانین ببینە سەركردەكانی داهاتوو. (عێراق) كۆتایی نەهاتووە. ئێمە تازە دەستپێدەكەین. ئێمە لە سفرەوە بوونیاتدەنێین. ئەمەش كاتی دەوێت.”
كاروان گەزنەیی، خوێندكارێكی كورد كە تەمەنی 24 ساڵە، پێی گوتم كە ئەو بە پەرتووك لەبارەی سەددامەوە گەورەكرابوو: “ ئێستا ئەم خوێندنە ئەمریكییەمان هەیە. پێشتر نەمدەزانی تۆماس جێفەرسن كێیە. نەمدەزانی جەیمس مادیسن كێیە. ئێستا كە حكومەت شتێكی خراپ دەكات، دەتوانین بڵێین: “ئەمە هەڵەیە. من خوێندوومە.”… من بۆ سەرۆكی قوتابییەكان خۆم كاندیدكرد، عەرەبەكانیش دەنگیانپێمدا. ئێمە لەم زانكۆیە وەكو خێزانێك پێكەوە دەژین. لەبارەی عێراقەوە رەشبین نیم. ئەگەر بمانەوێت، دەتوانین پێكەوە ئیش بكەین.”
وەكو سەرۆكی خوێندكاران، گەزنەیی قەناعەتی بە حكومەتی كوردسان هێنا ناسنامەیەكی تایبەت بۆ خوێندكارە شیعە و سوننەكانی زانكۆی ئەمریكی دروستبكات تا بەئاسانی بەناو ئەو بازگانەدا تێپەڕن كە دروستكراون بۆ پاراستنی ئەم هەرێمە لەبەشەكەی دیكەی عێراق. عیسا محەممەد، تەمەن 22 ساڵ، هاووڵاتیەكی شیعەی بەغدایە، ئەو پێیگوتم كە ئەو ناسنامەیە هۆكار بووە تا ئەو دەنگ بە گەزنەیی بدات. “هەر خوێندكارێكی عەرەبی (زانكۆی ئەمریكی) دەتوانێت بە ئاسانی بە بازگە و فڕۆكەخانەكانی” كوردستادا بەبێ گرفت تێپەڕێت.
شایان حامد، تەمەن 23 ساڵ، گوتی “گوێبیستی سەركردەكان دەبیت باسی دیموكراسی دەكەن، بەڵام ئەوان تەنیا بەوشێوەیە پێناسەی دەكەن كە لەبەرژوەندی خۆیاندایە. بەڵام كاتێك فێریدەبیت و نووسینی جیدی لەسەری دەخوێنیتەوە، دەزانیت كە ئەوەی لە وڵاتی تۆدا هەیە دیموكراسی نییە.” پێمگوت وام هەستدەكرد عێراق كۆتاییهاتووە. ئەو وەڵامی دایەوە و گوتی،” ئەڵمانیا دوای هیتلەر كۆتایی نەهات. رووسیا دوای ستالین كۆتایی نەهات. بۆچی دەبێت عێراق دوای سەددام كۆتایی بێت؟.”
میوان نەهرۆ، تەمەن 23 ساڵ، هەموو ئەمەی خستە ناو سیاقەوە: “لە ساڵانی هەشتاكان و نەوتەكان، باوكم لە شاخ پێشمەرگە بوو ، ئێستا (خانەوادەكەم) ئەویان لە شاخ جێهێشتووە و هاتوون بۆ لای من لە زانكۆیەكی ئەمریكی و ئەوە دەكەن كە من دەمەوێت.”
بەڵێ، ئەمە قوتابخانەیەكی نوخبەییە و كوردستان دوورگەیەكی مەدەنیانەیە لە دەریایەكدا كە هێشتا شەپۆلی قوڕاو هەڵدەدات. بەڵام نموونە هێزێكی سەیری هەیە. نازانی چۆن دەكرێت بڵاوببێتەوە. زانكۆی ئەمریكی دیكە دروستكەن… تكایە- نەك تەنیا فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان.
* لە چاپی ئەمڕۆی نیویۆرك تایمز بڵاوبووەتەوە
تۆماس فریدمان ستوونوونسی رۆژنامەی نیویۆرك تایمزی ئەمریكییە و سێ جار بۆ نووسینەكانی خەڵاتی پولیتزەری بردووەتەوە، كە گەورەترین خەڵاتی رۆژنامەنووسییە لە ئەمریكا.
5/5/2014
