دەیڤد رۆمانۆ
لە پاش كشانەوەی سوپای ئەمریكا لەساڵی 2011دا، نرخی ئەم هەڵبژاردنەی عێراق و هەڵبژاردنەكانی رابردووش هەمیشە بەرز بووەتەوە. زیاتر لە پێنچ هەزار سەربازی ئەمریكی و هاوپەیمانانی لە عێراق كوژران. ئەمە جگە لەوەی ژمارەیەكی زۆر زیاتر لە سەرباز و پۆلیس و هاووڵاتی عێراقی لە 10 ساڵی رابردوودا كوژراون. عێراقییەكان شایەنی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەردن كە تێیدا ئەو سەركردانەی یارمەتی وڵات و خەڵكەكەیان دەدەن دەسەڵات بگرنە دەست. زۆربەی ئەو عێراقیانەی كە قسەم لەگەڵ كردوون حەزیان بە سیاسەتی ترس و كینەی تایفی نییە. عەرەبەكان لە كوردستان پێشوازییان لێدەكرێت و پەرۆشی فێربوونی زمانی كوردین.
وانە كوردییەكان لە بەغدا بەشی ئەو هەموو ژمارە فێرخوازە ناكات. عەرەبە سوننەكان خەریكە دەگەنە ئەو بڕوایەی كە كوردیش وەكو ئەوان هەست بە ترسی پەراوێزخستنیان لە لایەن حكومەتی بەغداوە دەكەن. هەروەها پەیوەندیەكانیان لەگەڵ كوردستان و تێگەیشتنیان لە فیدراڵیەت بۆ وڵات بەرەو پێش دەچێت. لە رابردووشدا سەركردە ئاینییە شیعەكان هەرگیز فشاری حكومەتیان بۆ دەركردنی فەتوا لە دژی كورد قبوڵ نەكردووە، تا ئەمڕۆش دۆزینەوەی هێمای رق و شۆڤێنیەت لەنێویاندا لە دژی كورد ئەستەمە. سوننە و شیعەكان ژن و ژنخوازییەكی زۆر لەنێوانیاندا هەیە، ئەو توركمانانەی لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا قسەم لەگەڵ كردوون، دەڵێن لە هەموو شوێنێكی وڵاتدا ئاسوودەن. مەسیحی و ئێزدی و كاكەییەكان لە 10 ساڵی رابردوودا رووبەڕووی كێشەی زۆر گەورە بوونەتەوە، بەڵام ئەوانیش دان بەوەدا دەنێن كە توندوتیژییەكانی دژیان لەلایەن هەندێك خەڵكی كەمەوە كراون.
بەڵام بۆچی سەركردە عێراقییەكان هەمیشە خەون و ئاواتەكانی خەڵك ژێرپێ دەنێن؟ ئایا بەهۆی ئەو پارە زۆرەی بەردەستیانە. سەرەتا هاوكاری ئەمریكا و ئێستاش پارەی نەوتە كە وای لێكردوون راستگۆیی و دادپەروەری بە ئەستەم بزانن؟ ئایا دەستێوەردانی وڵاتانی دەرەكی و گرووپەكانی سەر بە ئەلقاعیدە سیاسەتمەدارە عێراقییەكانی كردووەتە خوێنڕێژێكی هاوشێوە لە وڵاتێكی خاوەن سەروەریدا؟ ئایا داكوتانی رەگوڕیشەی بیروباوەڕی بەعسی و حكومەتە دیكتاتۆرەكانی پێشوو وای كردووە هەزمكردنی دیموكراسییەت بۆ عێراقییەكان ئەستەم بێت؟
وەڵامی ئەم پرسیارانە نازانم، بەڵام دڵنیام كە وەڵامی مالیكی لە هەوڵدان بۆ بەهێزكردنی حكومەتی ناوەندی و كۆنترۆڵكردنی هەموو دەسەڵاتەكان چارەسەر نییە بۆ كێشەكانی وڵات. عێراقییەكان لە هەشتا ساڵی رابردوودا ئەو رێچكەیەیان تاقیكردووەتەوە و هەمیشە دەرئەنجامەكەی كارەسات بووە. زۆر لە عێراقییەكان جگە لە كورد، نایانەوێت وڵاتەكەیان دابەش بكرێت.
چارەسەرێكی واقیعی بۆ كێشەی عێراق راگرتنی باڵانسە لە سەنتەردا، هەرێمەكان و پارێزگاكان. هەروەها راگرتنی باڵانس لە نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و یاسایەك كە رێگری لە تاك یان پارتێك بكات لە قۆرخكردنی هەموو دەسەڵاتەكان. پاراستنی باڵانسێكی لەوجۆرە پێویستی بە سازش و رێككەوتن هەیە كە ئەوەش جیاواز دەبێت لەو رێككەوتنانەی لەسەر دابەشكردنی وەزارەت و پۆستەكان دەكرێت، لەبری ئەوە دەبێت رێككەوتنێك بێت مانای پارێزگاری بێت لە یەكێتیی وڵات، رێككەوتنێكی لەو جۆرە دەكرێت ئەگەر لایەنەكان سازش بكەن.
وادەردەكەوێت زۆر كەس ئەوەیان لەبیر كردبێت كە ئەو باڵانسەی لەسەر بنەمای رێككەوتن و سازش لەسەر ئاستی باڵا باسی دەكەن نۆ ساڵ لەمەوبەر كرا و ناوی دەستووری عێراقە. نزیكەی 80%ی عێراقییەكان دەنگیان دا بەو گرێبەستە كۆمەڵایەتی و سیاسییە. زۆر لەو عەرەبە سوننانەی لەو كاتەدا دەنگیان بە ''نەخێر'' دا ئێستا گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی دەستوور قبوڵ بكەن. رێككەوتن و سازشكردن لەمە سادەتر و ئاسانتر نابێت، بە تایبەت لە وڵاتێكی وەك عێراقدا. دەستوور باڵانسی دەسەڵاتەكانی كردووە لەنێوان حكومەتی ناوەندی و هەرێمەكان و پارێزگاكان و دەسەڵاتە جیاوازەكانی حكومەت لە بەغدا تا هیچ كەس نەتوانێت هەموو پۆست و دەسەڵاتەكان پاوان بكات.
كەواتە چی روویدا؟ دەسەڵاتدارانی نوێ هەر كە دەسەڵاتیان گرتەدەست، كەوتنە پێشێلكردنی دەستوور و هەوڵدان بۆ كۆنترۆڵكردنی هەموو دەسەڵاتەكان بۆ خۆیان. دەنگدەرە شیعەكان بە زوویی لەبیریان چوو كە ژێردەستەیی و جیاكاری چ ژانێكی هەیە، لەبری ئەوە خۆشییان دەگێڕا كاتێك ئەو بەڵێنانەی بە كورد و سوننە و لیبراڵ و عەلمانییەكان و چەندین گرووپی سیاسی دیكە درابوون، یەك لە دوای یەك دەشكێنران.
ئەم هەڵبژاردنە دەریدەخات، ئەو پرۆسەیەی لەژێر ناوی یەكێتیی عێراق جێبەجێ دەكرێت، بەردەوام دەبێت، یان نا.
19/5/2014وانە كوردییەكان لە بەغدا بەشی ئەو هەموو ژمارە فێرخوازە ناكات. عەرەبە سوننەكان خەریكە دەگەنە ئەو بڕوایەی كە كوردیش وەكو ئەوان هەست بە ترسی پەراوێزخستنیان لە لایەن حكومەتی بەغداوە دەكەن. هەروەها پەیوەندیەكانیان لەگەڵ كوردستان و تێگەیشتنیان لە فیدراڵیەت بۆ وڵات بەرەو پێش دەچێت. لە رابردووشدا سەركردە ئاینییە شیعەكان هەرگیز فشاری حكومەتیان بۆ دەركردنی فەتوا لە دژی كورد قبوڵ نەكردووە، تا ئەمڕۆش دۆزینەوەی هێمای رق و شۆڤێنیەت لەنێویاندا لە دژی كورد ئەستەمە. سوننە و شیعەكان ژن و ژنخوازییەكی زۆر لەنێوانیاندا هەیە، ئەو توركمانانەی لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا قسەم لەگەڵ كردوون، دەڵێن لە هەموو شوێنێكی وڵاتدا ئاسوودەن. مەسیحی و ئێزدی و كاكەییەكان لە 10 ساڵی رابردوودا رووبەڕووی كێشەی زۆر گەورە بوونەتەوە، بەڵام ئەوانیش دان بەوەدا دەنێن كە توندوتیژییەكانی دژیان لەلایەن هەندێك خەڵكی كەمەوە كراون.
بەڵام بۆچی سەركردە عێراقییەكان هەمیشە خەون و ئاواتەكانی خەڵك ژێرپێ دەنێن؟ ئایا بەهۆی ئەو پارە زۆرەی بەردەستیانە. سەرەتا هاوكاری ئەمریكا و ئێستاش پارەی نەوتە كە وای لێكردوون راستگۆیی و دادپەروەری بە ئەستەم بزانن؟ ئایا دەستێوەردانی وڵاتانی دەرەكی و گرووپەكانی سەر بە ئەلقاعیدە سیاسەتمەدارە عێراقییەكانی كردووەتە خوێنڕێژێكی هاوشێوە لە وڵاتێكی خاوەن سەروەریدا؟ ئایا داكوتانی رەگوڕیشەی بیروباوەڕی بەعسی و حكومەتە دیكتاتۆرەكانی پێشوو وای كردووە هەزمكردنی دیموكراسییەت بۆ عێراقییەكان ئەستەم بێت؟
وەڵامی ئەم پرسیارانە نازانم، بەڵام دڵنیام كە وەڵامی مالیكی لە هەوڵدان بۆ بەهێزكردنی حكومەتی ناوەندی و كۆنترۆڵكردنی هەموو دەسەڵاتەكان چارەسەر نییە بۆ كێشەكانی وڵات. عێراقییەكان لە هەشتا ساڵی رابردوودا ئەو رێچكەیەیان تاقیكردووەتەوە و هەمیشە دەرئەنجامەكەی كارەسات بووە. زۆر لە عێراقییەكان جگە لە كورد، نایانەوێت وڵاتەكەیان دابەش بكرێت.
چارەسەرێكی واقیعی بۆ كێشەی عێراق راگرتنی باڵانسە لە سەنتەردا، هەرێمەكان و پارێزگاكان. هەروەها راگرتنی باڵانس لە نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و یاسایەك كە رێگری لە تاك یان پارتێك بكات لە قۆرخكردنی هەموو دەسەڵاتەكان. پاراستنی باڵانسێكی لەوجۆرە پێویستی بە سازش و رێككەوتن هەیە كە ئەوەش جیاواز دەبێت لەو رێككەوتنانەی لەسەر دابەشكردنی وەزارەت و پۆستەكان دەكرێت، لەبری ئەوە دەبێت رێككەوتنێك بێت مانای پارێزگاری بێت لە یەكێتیی وڵات، رێككەوتنێكی لەو جۆرە دەكرێت ئەگەر لایەنەكان سازش بكەن.
وادەردەكەوێت زۆر كەس ئەوەیان لەبیر كردبێت كە ئەو باڵانسەی لەسەر بنەمای رێككەوتن و سازش لەسەر ئاستی باڵا باسی دەكەن نۆ ساڵ لەمەوبەر كرا و ناوی دەستووری عێراقە. نزیكەی 80%ی عێراقییەكان دەنگیان دا بەو گرێبەستە كۆمەڵایەتی و سیاسییە. زۆر لەو عەرەبە سوننانەی لەو كاتەدا دەنگیان بە ''نەخێر'' دا ئێستا گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی دەستوور قبوڵ بكەن. رێككەوتن و سازشكردن لەمە سادەتر و ئاسانتر نابێت، بە تایبەت لە وڵاتێكی وەك عێراقدا. دەستوور باڵانسی دەسەڵاتەكانی كردووە لەنێوان حكومەتی ناوەندی و هەرێمەكان و پارێزگاكان و دەسەڵاتە جیاوازەكانی حكومەت لە بەغدا تا هیچ كەس نەتوانێت هەموو پۆست و دەسەڵاتەكان پاوان بكات.
كەواتە چی روویدا؟ دەسەڵاتدارانی نوێ هەر كە دەسەڵاتیان گرتەدەست، كەوتنە پێشێلكردنی دەستوور و هەوڵدان بۆ كۆنترۆڵكردنی هەموو دەسەڵاتەكان بۆ خۆیان. دەنگدەرە شیعەكان بە زوویی لەبیریان چوو كە ژێردەستەیی و جیاكاری چ ژانێكی هەیە، لەبری ئەوە خۆشییان دەگێڕا كاتێك ئەو بەڵێنانەی بە كورد و سوننە و لیبراڵ و عەلمانییەكان و چەندین گرووپی سیاسی دیكە درابوون، یەك لە دوای یەك دەشكێنران.
ئەم هەڵبژاردنە دەریدەخات، ئەو پرۆسەیەی لەژێر ناوی یەكێتیی عێراق جێبەجێ دەكرێت، بەردەوام دەبێت، یان نا.
