مەجید نیزامەدین گلی
ئێران مانگی رابردوو كۆنتراكتی نەوت و گازی لەگەڵ هەرێمی كوردستان واژوو كرد. ئەم هەنگاوەی ئێران لە دژی سیاسەتی سەركردە شیعەكانی حكومەتی عێراقە بەرامبەر بە چالاكیەكانی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان. ئێران زۆر جار سیاسەتی دژیەكی هەبووە لە عێراق لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندیەكانی. سەركردەكانی ئێران واقعیانە سیاسەت دەكەن و بەرژەوەندی سیاسی دەخەنە پێش تایفیەت. ئەمەریكا نزیكەی ٣ ترلیۆن دۆلاری لە شەڕی عێراق خەرجكرد و ئێران بە سیاسەتی واقعیانە شەڕەكەی بردەوە. لەسەر ئەو بنەمایە، ئێران دەیەوێ ئەم شتانە لە عێراق رووبدات:
ئابووری عێراق بە ئێران ببەستێتەوە
لە بەرژەوەندی ئێرانە كە ئابووری عێراق زیاتر بە پیشەسازی نەوت و غازی ئێرانی ببەسترێتەوە. ئەمەش لە پێناو كەمكردنەوەی زیانەكانی ئابلۆقە نێودەوڵەتییەكانە. ئێران كە دانیشتوانی زیاتر لە دوو ئەوەندەی عێراقە و لە رووبەردا چوار ئەوەندەی عێراقە ، لە رۆژێكدا تەنها یەك ملیۆن بەرمیل نەوت دەفرۆشێت. ئەم رێژەیە زۆر كەمە بە بەراورد بە‌و ٢.٢ ملیۆن بەرمیلە نەوتەی كە رۆژانە عێراق دەیفرۆشێت.
سزا نێودەوڵەتیەكان هەڕەشەیەكی گەورەیە بۆ سەر ئابووری و سەقامگیری سیاسی ئێران. وڵاتانی رۆژئاوا دەیانەوێ چۆك بە ئێران بدەن بۆ ئەوەی رازی بێت بە مەرجەكانی رۆژئاوا لەسەر بەرنامە ئەتۆمیەكەی. بە گوێرەی راپۆرتێكی حكومەتی ئەمەریكی، ئێران ساڵی ٦٠ ملیار دۆلار زەرەر دەكات بەهۆی سزا سێقۆڵیەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپاوە بۆ سەر ئابووریە ٤٨٧ ملیار دەۆلارەكەی.
عێراق كە بە درێژایی نزیكەی ١٥٠٠ كیلۆمەتر سنووری لەگەڵ ئێران هەیە، خەریكە دەبێتە دەرگایەكی كراوە بۆ ئابووریە ئابلۆقەدراوەكەی ئێران و لەبەرژەوەندی ئێرانە كە هەر وا بمێنێتەوە. سەرۆكی ئەمەریكا باراك ئۆباما رایگەیاند كە ئەمەریكا گەمارۆ دەخاتە سەر بانكی ئیلاف لە عێراق، چونكە یارمەتی ئێران دەدات بۆ ئەوەی لە گەمارۆ نێودەوڵەتیەكانی سەری "دزە بكات". ئەمە مانشێتێكی سەیری هەواڵەكانی كۆتایی مانگی تەموزی ساڵی ٢٠١٢ بوو كە بۆ یەكەمین جار لە دوای ساڵی ٢٠٠٣، ئەمەریكا دەزگایەكی عێراقی خستە ژێر سزاوە.
سەرچاوەكانی نیۆیۆرك تایمز دەڵێن بانكی ئیلاف یارمەتی ئێرانی داوە كە ملیۆنەها دۆلار بهێنێتە بازاڕەكانیەوە.
هەرچەندە ئێستا سزا لەسەر ئەو بانكە هەڵگیراوە، بەڵام میدیا و سەرچاوە هەواڵگریە ئەمەریكیەكان بەردەوامن لە تۆمەتباركردنی ئێران بەوەی عێراق بەكار دەهێنێت بۆ هاوردەكردنی دۆلار بۆ بازارەكانی. ئەویش زیاتر لە ڕێگەی بازرگانی نەوت و غاز لەگەڵ هەرێمی كوردستان و عێراق.
عێراق سەقامگیرتر بكات
بەرپرسانی ئێرانی زۆر جار دەڵێن سەقامگیری عێراق ئامانجی ئێمەیە. ئەمە تەنها وتارێكی دیبلۆماسی نییە. لە دوای كشانەوەی ئەمەریكا لە ساڵی ٢٠١١، لە بەرژەوەندی ئێرانە كە عێراق سەقامگیر بێت و شەڕی سەرتاسەری سوننە و شیعە لەسەر سنو‌ورەكانی روونەدەن. ئاژاوەی سەرتاسەری لە عێراق هەڕەشە دەكاتە سەر ئاسایشی ناوخۆی ئێران و بەهانە بە كوردانی عێراق دەدات كە جیاببنەوە.
مانگی پێشوو حەسەن رووحانی لە وتارێكیدا لە شاری بەندەر عەباس باسی لە یەكسانی نێوان سوننە و شیعەی ئێران كرد. ئەمەش ترسی ئێرانی شیعی پیشاندەدات لە راپەڕینی كەمینەكانی ئێران، كە بە پێی راپۆرتێكی چاودێری مافی مرۆڤ، پەراوێز خراون.
تەنها لە شاری تارانی پایتەخت نزیكەی ملیۆنێك سوننە دەژین. كۆماری ئیسلامی كە زۆر هەستیارانە لەگەڵ فایلی ئەمنی مامەڵەدەكات، دەترسێ شەڕی تایەفی لە عێراق بارودۆخی ناوخۆی ئێران بخاتە ژێر هەڕەشەوە. ئاژاوەی سەرتاسەری، دوورنییە عێراق بكاتە پردێك بۆ داعش و رێكخراوە تووندڕەوەكانی دیكە بۆ ئەوەی لە سووریاوە هەوڵی دزە بكەن بۆ نێو ئێران و تۆڵەی پاڵپشتی كۆماری ئیسلامی لە بەشار ئەسەدی سووریا، بكەنەوە.
ئێران كە بە درێژایی ١،٥٠٠ كیلۆمەتر سنووری لەگەڵ عێراق هەیە لە تێكچوونی زیاتری بارودۆخی عێراق زەرەرمەند دەبێت.
شیعە یەكگرتوو نەبێت، بەڵام باڵادەست بمێنێتەوە لە بەغدا
هێرشە بەردەوامەكانی گرووپە سوننیەكانی داعش و قاعیدە بۆ سەر ناوچە شیعیەكانی عێراق نەبووەتە هۆی ئەوەی كە لایەنە سیاسیە شیعیەكان یەكڕیزی خۆیان بپارێزن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو "هەڕەشە سوننیە". بۆیە شیعەی عێراق پێویستیان بە ئێرانە بۆ رێكخستەنەوەی ناوماڵی خۆیان. ئەمەش لە بەرژەوەندی ئێرانە كە وەكو ناوبژیوانێك هەژموونی خۆی لەناو شیعەی عێراق پاراستووە.
باڵادەستی شیعە لە عێراق دوای رووخانی سەدام حسێن، ئێرانی كردە هێزێكی ئیقلیمی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەژموونی ئێران لە عێراق زیاتر پشت بەیەك شت دەبەستێت: ناكۆكی نێوماڵی شیعی.
شیعەی عێراق یەكگرتوو نین و ئێرانیان پێویستە بۆ ئەوەی لەكاتی پێكهێنانی حكومەت، زۆرینەی شیعی پێكبێنن و كەسێكی شیعی بكەنە سەرۆك وەزیران. حزبی دەعوەی ئیسلامی، رەوتی سەدر‌و ئەنجو‌ومەنی باڵای ئیسلامی، ركابەرییەكی مێژوویی لە نێوانیاندا هەیە كە هەندێك جار دەگاتە ئاستی شەڕی چەكداری. بە گوێرەی راپۆرتێكی نهێنی ئەمەریكی كە رێكخراوی ویكیلیكس ئاشكرای كردووە، لە ئاداری ساڵی ٢٠٠٨، بە پێچەوانەی ئامۆژگارییەكانی ئێران، نو‌وری مالیكی فەرمانی دایە سوپای عێراق كە هێرش بكەنە سەر چەكدارانی سوپای مەهدی سەر بە رەوتی سەدر لە شاری بەسرە. لە ئەنجامدا، رەوتی سەدر لە بەسرە بێهێزبوون و مالیكی و حزبی دەعوە بە "سەركەوتنێكی گەورەیان" لە قەڵەم دا.
لە هەڵبژاردنەكانی ٣١ی نیسانی ساڵی ٢٠١٤، كێبڕكێی هەڵبژاردنەكان گەیشتە رادەیەك كە ئەندامانی حزبی دەعوە و ئەنجو‌ومەنی باڵای ئیسلامی سەر بە عەمار حەكیم تەقەیان لەیەكتر كرد و لە شاری ناسریە چەند كەسێك لە ئەنجامدا بوونە قوربانی. شیعەی عێراق بێ ناوبژیكاریی ئێران پەرتەوازەن. ئەمەش گەرەنتی مانەوەی هەژموونی ئێران دەكات لە عێراق.
*مەجید نیزامەدین گلی، شرۆڤەكاری نێودەوڵەتی تۆڕی میدیای رووداوە و هەڵگری بڕوانامەی ماجستێرلە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی The City University of New Yorkی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا.
