نامۆ عەبدوڵڵە
لە دوایین ژمارەی گۆڤاری (فۆرین ئەفێرس)دا، فرانسیس فوكویاما وتارێكی نوێی بڵاوكردووەتەوە بەناونیشانی (داهاتووی مێژوو). ژێرمانشێتەكە دەڵێت “ئایا دیموكراسی لیبراڵ دەتوانێ لەبەرامبەر كەمبوونەوەی چینی ناوەند خۆی رابگرێت؟”، لەم وتارەدا، دانپێدانانێكی ئاشكرا دەبینرێ لەلایەن نووسەرە بەنێوبانگەكەی ئەمریكاوە كە ئەو بۆچوونانەی پێشووتری، كە بوونە هۆی نێوبانگەكەی، چیتر زۆر دروست نین.
لەكاتێكدا كە شاهێدی بینینی ناڕەزایی بەرفراوانین دژی خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری لەلایەن وڵاتە دیموكراسییەكانی خۆرئاوا، بە دیموكراسییەكی لیبراڵی وەك ئەمریكاشەوە، ئاسان نییە بۆ فوكویاما بتوانێ بڕوا بەخۆی بێنێ كە مێژوو كۆتایی هاتووە، وەك پێشتر بانگەشەی كرد و پێی بەنێوبانگ بوو. بۆیە ئێستا هاتووەو لەبارەی (داهاتووی مێژوو)ەوە دەنووسێت. كاتی خۆی، فوكویاما دەیگوت دیموكراسی لیبراڵ دەكرێت “دواخاڵی گۆڕانگاری ئایدۆلۆژی مرۆڤایەتی” بێت و بەم شێوەیەش ئێمە گەیشتینە “دوایین شێوازی حكومەت بۆ مرۆڤ.”
لەم بابەتە نوێیەدا، فوكویاما هێشتا بڕوای وایە دیموكراسی لیبراڵ باڵادەستترین ئایدۆلۆژیای دونیایە. وەك ئەو دەنووسێت “هیچ ئایدۆلۆژیایەكی ركابەر دەرنەكەوتووە” . بەڵام، فوكویاما دان بەوە دادەنێت كە دیموكراسی لیبراڵ كەوتووەتە ژێر مەترسی ئەو گۆڕانكاریانەوە كە لە بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووریدا روودەدەن. فوكویاما دەنووسێت “هەندێك رووداوی مەترسیداری ئابووری و كۆمەڵایەتی روودەدەن، ئەگەر بەردەوامبن، هەڕەشە دروستدەكەن لەسەر سەقامگیری وڵاتانی لیبراڵ دیموكراسی و ئایدۆلۆژیای دیموكراسی، بەوشێوەی كە تائێستا ئاشنایبووین.”
وەك ژێرمانشێتەكە پێشنیازدەكات، فوكویاما دەڵێ دیموكراسی لیبراڵ پشت بە چینی ناوەند دەبەستێت (چینی ناوەند، ئەو چینەیە كە لەڕووی ئابوورییەوە نە زۆر دەوڵەمەندە نە زۆر هەژار). فوكویاما دەڵێ چینی ناوەند ئێستا بەخێرایی كەمدەبێتەوە و دەپرسێت “چ دەبێت ئەگەر گۆڕانكاری زیاتری تەكنۆلۆژی و جیهانگیری چینی ناوەند كەمتر بكەنەوە تاوەكو رادەیەك كە جگە لە كەمینەیەكی بچووك كەسی دیكە نەتوانێت بگاتە ئاستی چینی ناوەند؟”.
سەرەڕای هاوڕابوونی لەگەڵ ئەو بۆچوونەدا كە كەمبوونەوەی چینی ناوەند، بەواتایەكی دیكە گۆڕانكاری لە ژێرخاندا، واتە كەمبوونەوەی كاریگەری دیموكراسی لیبراڵ، فوكویاما بێگومان دەیەوێت دڵنیابێ كە كەس وەك ماركسی سەیری ناكەن.
بۆیە جیاكارییەكی ناڕوون دەكات لەنێوان ئەوەی خۆی پێداگیری لەسەردەكات لەگەڵ ئەوەی ماركس. دەنووسێت “هێز و بارودۆخە كۆمەڵایەتییەكان بەو سادەییە ئایدۆلۆژیا “بەرهەمناهێنن” وەك ماركس پێداگیری لەسەردەكرد، بەڵام ئایدیایەكان بەهێزنابن ئەگەر زمانحاڵی خەمەكانی ژمارەیەكی زۆر خەڵكی ئاسایی نەبن.”
لەبارەی وڵاتێكی نادیموكراسی وەك چینەوە، كە خاوەنی دووەم گەورەترین ئابووری جیهانە و بەردەوام لە گەشەسەندندایە، فوكویاما ئەو وڵاتە، بە “تاكە گەورەترین هەڕەشە” دەبینێ لەسەر دیموكراسی لیبراڵ. ئەو پێیوایە، ئابووری چین سەركەوتووە، تەنانەت زیاتر لە ئابووری ئەمریكا، چونكە دەوڵەت توانیویەتی “حكومەتێكی دیكتاتۆری و ئابوورییەكی نیمچە كەرتی تایبەت پێكەوە كۆبكاتەوە.”
بەڵام فوكویاما دەڵێ سعودیە و ئێران وەك دوو وڵاتی ئۆسۆریتەریان (جۆرێكە لە حوكمڕانی ستەمكاری) بەمشێوەیە نین. “هەندێك كومەڵگەی، وەك ئێران و سعودیەی عەرەبی، دیموكراسی لیبراڵ رەتدەكەنەوە و جۆرێك لە تیۆكراسی ئیسلامییان هەڵبژاردووە. بەڵام ئەم رژێمانە لەڕووی بەرەوپێشچوونەوە مردوون، ماناوەیان بەندە بەوەی كە لەسەر دونیایەك گۆمی نەوت دانیشتوون.”
گۆڕینی هەڵوێست شتێكی تازە نییە بۆ فوكویاما، كە پێشتر نەك هەر لە مەسەلەی ئەبستراكتی ئایدیۆلۆژی، بەڵكو لەمەسەلەی كرداری وا كە كاریگەری مەترسیداری لێكەوتووەتەوە. ساڵی 2001، دوای هێرشە تیرۆریستییەكانی 11ی سێپتەمبەر، یەكێكبوو لەلایەنگرانی نیوكۆنەكان (موحافزكارانی نوێ) و یەكێكبوو لە واژۆكەرانی نامەیەك كە داوایان لە سەرۆك جۆرج دەبلیو بوش كردبوو “هەوڵێكی جدی بدات بۆ لادانی سەددام حسێن لەسەر دەسەڵات.”
ساڵی 2006، لە وتارێكدا بۆ گۆڤاری (نیویۆرك تایمز)، خۆی بەتەواوی جیاكردەوە لە نیۆكۆنەكان و دژی شەڕی عێراق قسەی كرد. لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ساڵی 2008دا، دەنگی بە باراك ئۆبامادا، چونكە پێیوابوو بوش، لەگەڵ چەند شتێكی دیكەدا، هەڕەشەی تووندڕەوی ئیسلامی لە رادەبەدەر گەورەكرد.