وه‌رگێڕ له سویدییه‌وه: حامید مائیلی
ناسیونالیزم یانی نه‌ته‌وه‌یی بوون (ئه‌و وشه‌یه له زمانی فه‌ڕانسه‌یی nasionalisme و له وشه‌ی nation” ”که له بنه‌ڕه‌ته‌وه له وشه‌ی لاتینی nascor واته (من هه‌م )(له‌دایک بووم )(هاتوومه دونیا ) وه هاتووه . ئه‌وانه‌ی که سه‌ر به‌و باوه‌ڕه‌ن به ناسیونالیست واته نه‌ته‌وه‌یی ناسراون . ناسیونالیزم جیهان بینی یه‌که که له‌یه‌کگرتوویی تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی یه‌ک نه‌ته‌وه ده جوغڕافیایه‌کی دیاریکراودا سه‌رچاوه‌ده‌گرێ . ناسیونالیزم حورمه‌تی فه‌رهه‌نگ و مێژووی نه‌ته‌وه‌یی ده‌گرێ و خوازیاری دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێکئ نه‌ته‌وه‌یی به هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی خۆیه‌وه . ناسیونالیزم له ده‌ستپێکی سه‌ده‌کانی 17 ی زایینی له ئوروپا سه‌ری هه‌ڵدا و تا سه‌ده‌ی هه‌ژده درێژه‌ی بوو و ده‌و ماوه‌یه‌دا دامه‌زراندنی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی لێکه‌وه‌ته‌وه که ئه‌وڕۆ ئێمه ده‌یانبینین و ده‌یانناسین . دوای شه‌ڕی دووهه‌می جیهانی هاوته‌ریبی ناسیونالیزم و مارکسیزم بوونه هۆی سه‌رهه‌ڵدانی بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازانه‌ی ئه‌و گه‌لانه که له ژێر ده‌سته‌ڵاتی کۆڵۆنیالیسته‌کان (ئیستیعمار) دا بوون .
سه‌ره‌ڕای ئه‌و ڕێز لێگرتنه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی ,ناسیونالیزم ده جه‌غزی گێرۆده‌یییه‌کی ئه‌ویندارانه دا خۆده‌نوێنێ، ده‌کرێ ناسیونالیزم به مه‌نتیقێک بۆ گه‌لانی ئازار چێشتوو و پێڕێخراو و پێشێلکراو دابنرێ . ئامانجی ناسیونالیزم ده مه‌به‌ستی هاووڵاتی ویستن و خه‌ڵکی خۆ پاراستن دایه ، هه‌ر بۆیه‌شه ناسیونالیسته‌کان ده‌ڵێن ئه‌وه ده‌بته هۆی یه‌ک‌گرتوویه‌کی زیاتر و که‌مکردنه‌وه‌ی چه‌ند به‌ره‌کی ده کۆمه‌ڵگای یه‌ک نه‌ته‌وه‌دا که سه‌رکه‌وتوویی وڕزگاری و به‌خته‌وه‌ری ئه‌و نه‌ته‌وه‌ی لێده‌که‌وێته‌وه .
به‌ڵام ڕه‌خنه‌گرانی ناسیونالیزم ده‌لێن که ئه‌و خۆشه‌ویستی و ئه‌وینداری نه‌ته‌وه‌یییه ده‌بته هۆی سه‌رهه‌ڵدانی تووند تیژی نێوان نه‌ته‌وه‌کان که ناسه‌قامگیری ئاشته‌وایی هه‌رێمه‌که‌ی لێده‌که‌وێته‌وه .
تاقمێک ناسیونالیست ده‌د‌رێنه پاڵ چه‌مکی وه‌ک خه‌ڵک و گه‌ل . ده‌و په‌یوه‌ندییه‌دا ناسیونالیزم ده‌گه‌ڵ وشه‌ی ڕه‌گه‌ز په‌ره‌ستی به یه‌ک مانا دێنه گۆڕێ . به‌یه‌ک واتا هه‌ڵسه‌نگاندنی ناسیونالیزم و ڕه‌گه‌زپه‌ره‌ستی به‌یه‌که‌وه ده‌گه‌ڵ لیبڕالیزم وده‌وڵه‌تێکی نه‌ته‌وه‌یی که تێیدا یاسا حاکمه به هه‌ڵه ده‌گه‌ڵ ئه‌وتاقمه که به‌نێوی خه‌ڵکێک ڕێگایه‌کی چه‌واشه‌کارییان به دوورله نه‌ریتی وه‌ک ئه‌رک و ماف بۆ گه‌ڵێک گرتبێته به‌ر بۆ وه‌یکه خه‌ڵکێک به گشتی پێی تاوانبار بکرێ له قه‌ڵه‌م بدرێن ،لێره‌دایه که ده‌بێ ئه‌و تاقمه که هه‌موو نه‌ریتی مافخوازی ڕه‌وای گه‌لێک به هۆی توند و تیژی چه‌واشه ده‌که‌ن ده‌گه‌ڵ گه‌لێک به گشتی که داوای ڕزگاری خۆی له ژێر ده‌ستی ده‌کا جیا بکرێنه‌وه .
ڕاهێنان و په‌ره پێدانی فوڵکلۆر وه‌ک به‌رهه‌می خۆشه‌ویستی و نه‌ته‌وایه‌یی ڕه‌وتێکی پاش سه‌ده‌کانی 17 و 18 زایینی یه. ئه‌و دونیا خۆشه‌ویستییه خه‌یاڵاوییه له چاوپێداخشانێک به ڕابردوویه‌کی دوور وه‌ک بنه‌مایه‌ک بۆ سه‌لماندنی ڕاسته‌قینه بوونی ئه‌و مێژوویه دا ده‌بیندرێته‌وه. ده زۆربه‌ی ئه‌و وڵاتانه‌دا که ئه‌و هه‌سته توانراوه ئاوێته‌ی ناسیونالیزم بکرێ ،ڕاهێنان وناساندنی فۆلکلۆر بۆته له‌نگه‌رێک بۆ به هێز کردنی کۆمه‌ڵگای ئه‌و وڵاتانه . ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕیته‌وه سه‌ر ئه‌و وڵاتانه‌ی که بوونیان وه‌ک وڵاتێکی سه‌ربه‌خۆ ده نێوان ساڵه‌کانی سه‌ده‌ی 18دا وه‌ک ئاڵمان ، فینڵاند ، نۆڕوێژ نه‌ناسرابوون. له‌و جێیانه فۆلکلۆر وه‌ک کۆڵه‌که‌یه‌ک بۆ بووژاندنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وایه‌تی به مه‌به‌ستی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێکی نه‌ته‌وه‌یی سه‌ربه‌خۆ که‌سایه‌تێکی به‌رچاوی بوو. ده ماوه‌ی سه‌ده‌ی 19 دا فۆلکلۆر هه‌ر نه‌خشی ئه‌و که‌سایه‌تییه‌ی گێڕاوه و بۆته هۆی ئه‌وه که به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی بکرێته میراتێکی مێژوویی بۆ پاراوکردنی زمان له کۆماری ئیرله‌ند و هه‌ر وه‌ها له زۆر وڵاتانی ئه‌فریقایی دا.
به‌ڵام له سۆئێد فۆلکلۆر ده ڕه‌وتی ناسیونالیزمدا به‌و ڕاده‌یه که‌لکی لێوه‌رنه‌گیراوه . تا ئه‌و جێگایه هێمای ویکینگه‌کان و گوستاو واسا _ گوستاو ئادۆڵف و کارڵی دوازده ئه‌و خه‌یاڵانه‌یان وه‌ک هێمایه‌کی نه‌ته‌وایه‌تی تا ڕاده‌یه‌ک بۆ هه‌ڕیم و مه‌ڵبه‌ندی تایبه‌ت وه‌‌دیهێنا . و تا ئه‌و جێگایه که ئه‌و هێما هه‌رێمییانه توانیان نوێنه‌رایه‌تی تا پله‌ی نه‌ته‌وایه‌تی وه ستۆبگرن ، بۆ وێنه سازکردنی ڕ‌واڵه‌تێک له دیمه‌نی مه‌ڵبه‌ندی دالارنا وه‌ک شوێنێکی که زۆرتر سۆئێدی بوونیان پێوه‌دیاره.
ناسیونالیزم له‌و وڵاتانه‌ی که دووڕگه‌ن زۆرتر له ده‌وری لاوژه وه‌ک فۆلکلۆر هاتۆته گۆڕێ ، له ئیسلاند به پێچه‌وانه، ناسیونالیزم له سه‌ر بنه‌مای ئه‌ده‌بییاتی چیرۆکی سه‌رده‌می سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاست وه‌ک فۆلکلۆر هاتۆته گۆڕێ ، چونکوو فۆلکلۆری باوی سه‌رزاران به هێند نه‌گیرابوو و به پێچه‌وانه‌وه ئه‌و به‌یت و باوانه کراونه بنه‌مایه‌کی نزمی پله‌ی فه‌رهه‌نگی .
مێژووی ناسیونالیزم
ئه‌و ڕستانه باسی کاتی ڕسکانی ناسیونالیزم ده‌که‌ن . هێندێک ده‌ڵێن که ناسیونالیزم درێژه‌ی نیشتیمانپه‌روریی و هاوته‌مه‌نی مرۆڤایه‌تی یه ،هێندیکیش ده‌ڵێن که ده‌گه‌ڵ ناسیونالیزمی مۆدێڕنی سه‌ده‌ی 16 و هێندێکیش له‌وه ده‌دوێن که وێڕای ڕۆشنگه‌ری و شۆڕشی فه‌ڕانسه وه‌دیهاتووه . ناسیونالیزم بوو به چه‌کێک ده‌ده‌ست لیبڕاڵه‌کاندا به مه‌به‌ستی ڕووخانی سیستیمی ئیمپریالیستی کۆنی پادشایه‌تی و گێڕانه‌وه‌ی ده‌سته‌ڵات بۆ لێهاتووه‌کانی ناوخۆ یان خه‌ڵکی خۆ له ئوروپا. به داخه‌وه هه‌ر زوو ناسیونالیزمێکی دواکه‌وتوانه هاته گۆڕی به پێچه‌وانه‌ی شێوه‌یه‌کی پێشکه‌وتوانه و به پێواری عه‌قڵی.
ئاسته‌نگێ ده ناسیونالیزمدا به‌دیده‌کرێ که ئه‌گه‌ری دژایه‌تی کردنی تاقمێک وه‌ک کۆ ده‌گه‌ڵ فه‌رهه‌نگه‌کانی دیکه له ناوخۆ یان ده‌ره‌وه‌ی وڵاتدا بکرێ . ناسیونالیزم حه‌ولی خۆڕاگرتنی ده سنووره‌کانی خۆیدا ده‌دا ته‌نانه‌ت که‌مایه‌تییه‌کانیش هه‌ر ده‌وسنووره‌دا ڕاده‌گرێ . وه‌ک فڕانکۆ له ئیسپانیا که له‌وێ دیمان چۆن باسکه‌کانی وه‌ک خه‌ڵکێکی جێواز نابووه ژێر گوشار . بۆوه‌یکه خه‌ڵکی باسک ده‌و سنووره به‌رته‌سکه‌دا ئاسمیله بکا فه‌رهه‌نگ ، نه‌ریت ، زمان ، وئاڵای ئه‌وانی نایاسایی له قه‌ڵه‌م دا و قه‌ده‌غه‌ی کردن.
پره‌نسیپی نه‌ته‌وایه‌تی
پره‌نسیپی نه‌ته‌وایه‌تی پێوارێکه که ده دابه‌شکردنی خه‌ڵک ده کۆمه‌لگادا به پێی کۆلتور و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیکه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی ده‌بێ له به‌رچاو بگیرێ . ئه‌گه‌رچی قه‌ت به ته‌واوی نامۆیی سیاسیشی پێوه‌دیار نه‌بووبێ ،لانیکه‌م بۆته فاکتۆڕێکی بنه‌ڕه‌تی ئاگاهانه ،هه‌ووه‌ڵ ده دنه‌دانی جووڵانه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تیدا که به جیهانبینی گشتی ناپلئۆن ناسراوه . و به‌دوای ئه‌و ڕووداوه‌شدا حه‌ول بۆ به‌کرده‌وه تاقیکردنه‌وه‌ی به مه‌به‌ستی داسه‌پاندنی بۆ ده‌ستاوێژی بۆ سه‌ر مێژووی ئوروپادا بووه .
ئاکامی ئه‌و ئاسه‌وارانه هێندێکیان بوونه هۆی یه‌کگرتوویی و هێندێکیشیان بوونه هۆی لێکدابڕان .ئه‌وه‌ی پێشوو وه‌ک نوێنه‌ری ئه‌و به‌شه له یه‌ک خه‌ڵک که ده نێوان چه‌ند ده‌وڵه‌تاندا دابه‌شکراون،خۆ ده‌نوێنێ وه‌ک ئاڵمان و ئیتالیا . ئه‌وه‌ی دوایی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌و به‌شه ده‌کا که چه‌ند خه‌ڵکی جێوازن و ده یه‌ک ده‌وڵه‌تدا کۆکراونه‌وه ، وه‌ک ئوتریش ، مجارستان ،ڕژیمی شایه‌تی له دانماڕک و تورکییه . کاتێک ئاسته‌نگ بۆ هه‌ووه‌ڵی یان دووهه‌می به‌نێوی لێک کۆکردنه‌وه‌یه‌کی نه‌ته‌وایه‌تی یان یه‌کده‌ستکردنیان ، که‌سایه‌تی ده‌سته‌ڵاتدارله‌و وڵاته ده‌بته لاولاوه‌ی یه‌کگرتوویی وه‌ک پرنسیپی نه‌ته‌وایه‌تی ، دیاره که ئه‌وه هێزێکه بۆ ده‌نه دانی بزاوی شۆڕشگێڕی دژ به‌و لێک کۆکردنه‌وه‌یه .
له ده‌رفه‌تی هه‌ڵکه‌وتووی ئه‌و بیره نه‌ته‌وایه‌تییه‌دا زۆر سیاسه‌توانانی سه‌ده‌ی 18 له‌وانه ئوتوو ڤون بیسماڕک له ئاڵمان و کامیللا له ئیتالیا توانیان له هه‌ل ومه‌رجێکی وه‌ک ده‌نگدانی گشتی که یه‌کێک له پرنسیپه‌کانی ناپلیونی بوو ،وه‌ک شه‌رتێک بۆ دیاریکردنی جوغڕافیای نه‌ته‌وایه‌تی که‌ڵک وه‌رگرن وتێدا سه‌رکه‌وتووش بوون .
ده‌سته‌واژه بۆ ئه‌و شه‌رته ڕه‌وایه ده‌ڕووبه‌ڕووکردنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه ده‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی سیاست دا ، پرنسیپه‌کانی نه‌ته‌وایه‌تی خه‌وشهه‌ڵگرتره که یان له لایه‌ن خه‌ڵکی سه‌رده‌ستی ده‌سته‌ڵاتدار تاڕاده‌یه‌کی زۆر له ژێر نێوی چه‌مکی هاونیشتیمانی به مه‌به‌ستی تواندنه‌وه‌ی خه‌ڵکی بچووکتر و که‌مایه‌تییه‌کان ده نێو خۆیاندا ،که کراوه و وێستراویشه بۆ پێکهێنانی هه‌لومه‌رجی جێبه‌جێکردنی له ژێر نێوی panslaviska rörelsen (بزاوی به دیلکردن ) بۆ نموونه به درێژایی ده‌سته‌ڵاتداری رووسه‌کان ، یان ده سه‌رکوتی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تیدا یان بێ هه‌ڵوێستکردنی ئه‌و هه‌سته به مه‌به‌ستی که‌لکوه‌رگرتنی سیاسی له پێکه‌و ژیانی ئه‌و خه‌ڵکه جێوازانه .
جار وبار پرنسیپه نه‌ته‌وایه‌تییه‌کان وه‌ک که‌ره‌سه‌یه‌ک که‌لکیان لێوه‌رگیراوه ، ئه‌گه‌رچی مه‌به‌ستێک بووه که‌م یان زۆرعادڵانه به‌ڕێوه چووه ،به‌ڵام تا ڕاده‌یه‌ک یش ئاوێته‌ی بێعه‌داڵه‌تی بووه جا نه‌ک هه‌ر ده‌گه‌ڵ ئاڵمان بگره ده‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌رێمانه‌ی که هی دانماڕکییه‌کان بووه له schleswig-holstien وله دانیماڕک جوێکراونه‌وه .
لیبڕاڵ ناسیونالیزم
لیبڕاڵ ناسیونالیزم چه‌شنێک له ناسیونالیزمه که ده‌و دوایانه‌دا له لایه‌ن فیلسوفه‌کانی سیاسه‌توان پشتیوانی لێکراوه و سه‌لماندوویانه که وه‌ک ده‌ڵێن دژایه‌تی ده‌گه‌ڵ خه‌ڵکی دیکه‌ی پێوه دیار نییه به تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ده‌گه‌ڵ نه‌ریتی لیبڕاڵه‌کان وه‌ک ئازادی ، ته‌حه‌ممول ،یه‌کسانی ، و مافی تاک ئاوێته بکرێ. ernest Renan (1882) و john stuart Mill(1861) که خۆیان وادیاربووپێشووله ناسیونالیسته‌کان بوون . لیبڕاڵ ناسیونالیسته‌کان ئه‌غڵه‌ب له بایخه‌کانی نه‌ته‌وایه‌تی دیفاع ده‌که‌ن و له سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن که هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده‌بێ پێناسه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی خۆی بێ تا بتوانێ وه‌ک مرۆڤێک که خاوه‌ن هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی خۆیه‌تی بژی . ژیانێکی سه‌ربه‌خۆ که لیبڕال دیموکڕاته‌کان داوای ده‌که‌ن بۆ پێناسه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی به مه‌به‌ستی وه‌گه‌ڕ که‌وتنی کۆمه‌ڵگایه‌کی بێ تیکهه‌ڵچوون و ته‌نگژه به پێویست ده‌زانن..
Ernest Renaن( 28/2/1823__12/10/1892) یه‌کێک له فیلسوفه به ناوبانگه‌کانی
فه‌ڕانسه‌یه کتیبێکی به نێوی(ژیانی مه‌سیح) ده ساڵی 1863 دا نووسیوه ،ئه‌و کتێبه بوو به هۆی دمه‌قڕه‌یه‌کی زۆر له‌مه‌ڕ وه‌یکه ده‌و کتێبه‌دا مه‌سیحی وه‌ک ئینسانێکی مێژوویی نه‌ک وه‌ک کوڕی خودای و کتێبی ئینجیل یشی به کتێبێکی هاسایی وه‌ک هه‌موو کتێبه‌کانی دیکه که سه‌رچاوه‌یه‌کن بۆ مێژوو ناساندبوو که ڕه‌خنه‌گرتنی لێیان به ڕه‌وا ده‌زانی ،که هه‌ر ئه‌و هه‌ڵوێسته بوو به هۆی تووڕه‌بوونی ده‌سته‌ڵاتدارانی کلیسای کاتولیکه‌کان .به‌ڵام به‌ناوبانگ بوونی Rena زۆرتر ده‌گه‌ڕیته‌وه سه‌ر تاریفی ئه‌و له nationواته نه‌ته‌وه که ئه‌و ده کتێبێکی خۆیدا به‌نێوی ”Ques-ce quune nation ”ده ساڵی 1882 دا دژ به تاریفی ئاڵمانی له nation که له سه‌ر بنه‌مای وه‌ک ڕه‌واڵه‌ت ، زمان ، نووسراوه ، له جیاتی بایخدان به ویستی ژیانی هاوبه‌شی وه‌ک شه‌رتی پێویست و میعیار .بابه‌ته‌که له پێداویستییه‌کان سه‌رده‌م بوو چون ئه‌و له جێگایه‌کی به نێوی Alsace Lorraine ده‌ژیا که له‌و شوێنه کێشه‌یه‌ک هاته پێش و دوابه‌دوای ئه‌وکێشه‌یه ئه‌و هه‌ستی به بوونی چه‌مکێک به نێوی نه‌ته‌وه‌ی کرد که دوایه‌ش سه‌لمێندرا.
ئه‌و کێشه‌یه له سه‌رهه‌رێمێک بوو که ده‌نێوان شه‌ڕی ئاڵمان و فه‌ڕانسه دا ده‌ساڵی 1870-871 که فه‌ڕانسه ده‌په‌یماننامه‌ی ئاشته‌وایی فڕانکفۆڕت دا دابووی به ئاڵمان به‌ڵام ده په‌یماننامه‌ی ئاشه‌وایی وێرسادا ده ساڵی 1919 دراوه به فه‌ڕانسه .
نه‌ته‌وه بریتییه له کۆی ئینسانگه‌لێک که هۆی یه‌کگرتوویی و هاوبه‌شییان فاکتۆرگه‌لێکن وه‌ک زمان ، دین ،نیژاد، مێژوو ،فه‌رهه‌نگ، نه‌ریت و دابی کۆمه‌ڵایه‌تی . نواندنی ڕاشکاوانه‌ی نه‌ته‌وه ،ناسیونالیزم یانی نه‌ته‌وه‌یی بوونه . ده قسه‌ی سه‌رزارانی ڕۆژانه‌دا وشه‌ی نه‌ته‌وه مانا ومه‌به‌ستی وشه‌ی شتێکی له گوێن ژئۆپۆلیتیک واته( وڵات به مانای سیاسی وشه‌که یان ده‌وڵه‌ت به مانای جوغڕافیایی وشه‌که ) که خه‌ڵکێک خۆیانی پێ پێناسه ده‌که‌ن .ده‌وڵه‌تێکی له سه‌ر بنه‌مای نه‌ته‌وه پێکهاتبێ به ده‌وڵه‌تێکی نه‌ته‌وه‌یی ده‌ناسرێ .
شێوه‌کانی جۆراوجۆر له ناسیونالیزم
ده‌کرێ ئاماژه به‌جێوازی ئه‌و دوو پرنسیپه‌ی که ناسیونالیزمی به‌ڕێوه ده‌با بکه‌ین .یه‌کیان ius sanguinis واته ناسیونالیزمی (خوێنی) که باسی نه‌ته‌وه وه‌ک یه‌ک فه‌رهه‌نگی یه‌کگرتوو که له ڕه‌وتێکی دوور و درێژی مێژوویی یان خزمایه‌تی یه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ ، ده‌کا ، هه‌ڵبه‌ت ئه‌و بۆچوونه ناسیونالیزمی ته‌خه‌ییولی ئاڵمانی یه ، و له به‌رابه‌ر ئه‌و پرنسیپه نه‌ته‌وایه‌تییه داده‌نرێ که ناسیونالیزمی (خاک و هه‌رێم )ius solis که ده‌ڵێ نه‌ته‌وه بریتییه له دانیشتوانێک به بێ له به‌رچاوگرتنی ڕابردوویه‌کی وه‌ک نیژاد ،وابه‌سه‌ته‌گی . ئه‌و پرنسیپه ڕیشه‌ی ده فه‌لسه‌فه‌ی چاخی ڕۆشه‌نگه‌ری فه‌ڕانسه‌دایه که سه‌ر به نه‌ته‌وه‌یه‌ک بوون و مافی شارۆمه‌ندی وێڕای هه‌ڕیم به بنه‌ما ده‌زانێ . هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده هه‌لومه‌رجی تایبه‌تدا هه‌ڵگری هێندیک له‌و دوو پرنسیپانه ده‌بن و ده نێوان ئه‌و دوو پرنسیپانه‌دا ده‌هاتوچۆدان جا بۆیه ده‌بێ له هه‌ر وڵاتێک به پێ هه‌لومه‌رجی خۆی ده دانانی یاسای شارۆمه‌ندیدا ئه‌وانه به وردی و سرنجه‌وه‌له به‌رچاو بگیرێن .
ئه‌و پرنسیپه سه‌ره‌کییانه ده‌کرێ ببنه ده‌سته‌واژه‌یه‌ک به شێوه‌گه‌لی جۆراوجۆر . ناسیونالیزم ده‌توانێ خۆی وه‌ک به‌شێک له بیر وباوه‌ڕی فه‌رمی ده‌وڵه‌ت یان بزووتنه‌وه‌یه‌کی خه‌ڵکی بنوێنێ ،و ده‌توانی جه‌خت له سه‌ر شارۆمه‌ندی ، نیژاد، فه‌رهه‌نگ ، مه‌زهه‌ب یان مه‌سله‌کی خۆی بکاته‌وه. ئه‌و بۆچوونه خۆماڵییانه له چه‌مکی نه‌ته‌وه مه‌به‌ستی کلاسه‌کردنی ناسیونالیزمی جۆراوجۆری پێوه‌دیاره . بزووتنه‌وه‌ی ئه‌و چین و توێژانه وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک یان بزووتنه‌وه‌ی چه‌ند نه‌ته‌وه ئاوێته‌ی چه‌ند یان هه‌موو ئه‌و ده‌سته‌واژانه‌ن به‌ڵام ده پله‌ی جێواز دا. بزووتنه‌وه‌ی ناسیونالیستی یش ده‌توانرێ به پێی بنه‌مای دیکه کلاسه بکرێ ،بۆ وێنه به پێی چه‌ندایه‌تی و چۆنایه‌تی و شوێنی بزووتنه‌وه‌که .
تاریفی جۆراوجۆر له ناسیونالیزم وه‌به‌رچاوده‌که‌ون ،به تایبه‌ت کاتێکی به‌رژه‌وه‌ندی سیاسی ده په‌یوه‌ندی ده‌گه‌ڵ ناسیونالیزمدا به مه‌به‌ستی به‌رز نرخاندن یان له به‌ر چاو خستن و به دزێو ناساندنی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه دێته گۆڕێ.
هێندێک له تێئۆریسیه‌نه‌کان ده‌لێن که جێوازییه‌کانی نێوان هه‌موو جۆره ناسیونالیزمێک قه‌ڵبن . پێیانوایه ده هه‌موو شێوه‌کانی ناسیونالیزمدا دانیشتوان هه‌ڵگری جۆرێک له فه‌رهه‌نگی هاوبه‌شن و ئه‌و فه‌رهه‌نگه‌ش قه‌ت ناکرێ له نیژاد جوێ بکرێته‌وه. له‌ئه‌مریکا بۆ نموونه ”چاکه” (کاری باش )که ده به‌یته‌کاندا وه‌به‌رچاودێن که وه‌ک فه‌رهه‌نگێکی دادوه‌رانه‌ی باشوور لێیده‌دوێن ،.ئه‌مریکا جۆرێک تێئۆری له مه‌ڕ ئامریکایی بوون هه‌یه که به nativism واته (که له دایک بووی ده‌گه‌ڵته) ناسراوه ،و ده ماوه‌یه‌کی کورت ده ساڵه‌کانی 1900 دا لێژنه‌یه‌ک بۆ لێکۆڵینه‌وه له سه‌ر چالاکی غه‌یره ئه‌مریکایییه‌کان به پێی ئه‌و تێئۆرییه پێکهات .
ناسیونالیزمی شارۆمه‌ندانه
ناسیونالیزمی شارۆمه‌ندی یان ناسیونالیزمی شارۆمه‌ندانه خۆی یه‌ک چه‌شنه ئاڵترناتیوه بۆده‌وڵه‌تێکی نه‌ته‌وه‌یی که ده‌و ناسیونالیزمه‌دا ده‌وڵه‌ت پێناسه‌ی سیاسی خۆی له به‌شداری چالاکانه‌ی شارۆمه‌ندان وه‌رده‌گرێ ، تا ئه‌و جێگایه که ئه‌و ده‌وڵه‌ته بتوانێ نوێنه‌رایه‌تی” ویستی خه‌ڵک ” بکا . ئه‌ندامی ئه‌وتۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده پرنسیپی”ius solis ”واته ناسیونالیزمی(خاک و هه‌رێم) دا خۆی ده‌بینێته‌وه .ناسیونالیزمی شارۆمه‌ندانه ئاوای بۆ ده‌چن که ئه‌غڵه‌ب بنه‌ماکه‌ی له Jean Jacques Rouseauبه تایبه‌ت ده تێئوری له مه‌ڕ به‌ڵێننامه‌ی کۆمه‌ڵگا که ئه‌و نێوه‌شی له کتێبه‌که‌ی به نێوی ( له‌مه‌ڕ به‌ڵێننامه‌ی کۆمه‌ڵگا )وه وه‌رگرتووه . ناسیونالیزمی شارۆمه‌ندانه ئاوێته‌ی نه‌ریتی لیبڕالیزم و عه‌قڵگه‌رایییه، ئه‌و چه‌شنه ناسیونالیزمه ده‌گه‌ڵ ناسیونالیزمێکی که بنه‌مای نیژادی بێ جێوازیان هه‌یه . ده نێو ئه‌و نه‌ته‌وانه‌دا که بنه‌مایان ناسیونالیزمی شارۆمه‌ندانه‌ن ، بوونی ئینسانگه‌لێک به نیژادی جێواز و فه‌رهه‌نگی جێواز که له نێو ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌دا له دایکیان بوون یان دانیشتوانی نێو ئه‌و سنووره‌ن وه‌به‌رچاو ده‌که‌ون . شارۆمه‌ندی ده‌و وڵاته‌دا شتێکه ئاره‌زومه‌ندانه .بیر وباوه‌ڕی ناسیونالیزمی شارۆمه‌ندانه ئاسه‌واری به سه‌ر په‌ره‌سه‌ندنی دیموکڕاسی و گه‌شه‌کردنی کۆمه‌لگای وه‌ک ئه‌مریکا ، فه‌ڕانسه وه دیاره .
Jakobiner تاقمێک به نێوی یه‌عقوبییه‌کان که له سه‌رده‌می شؤڕشی فه‌ڕانسه له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه بوون که ده‌بێ ده‌وڵه‌تی یه‌کده‌ست و به‌ناوه‌ندێکی به هێز بۆ فه‌ڕانسه بێته کایه‌وه له سه‌ر بنه‌مای ناسیونالیزمی ده‌وڵه‌تی ، هه‌ر ئه‌و بیر وبۆچوونه‌ی که له تورکییه‌ی سه‌رده‌می ئاتاتورک به نێوی ناسیونالیزمی تورکه‌که‌مالیسته‌کان هاته کایه‌وه .
ناسیونالیزمی نیژادی
ناسیونالیزمی نیژادی یان ناسیونالیزمی نیژادییانه، له ده‌وڵه‌تێک که له سه‌ربنه‌مای نیژاد دامه‌زرابێ ده‌دوێ ، له‌ودا نیژاد هه‌میشه به شتێک لێکده‌درێته‌وه که سه‌رچاوه‌که‌ی له جیلی پێشووی خۆی واته باب وباپیران ده‌ستپێده‌کا (ius sanguinis) واته ناسیونالیزمی خوێنی .ئه‌و هه‌روه‌ها هه‌ڵگری ئه‌و بیر و باوه‌ڕه‌شه وه‌ک فه‌رهه‌نگی هاوبه‌شی خۆی ده‌گه‌ڵ باب وکاڵ وپێشینیانیان ،وهه‌روه‌ها زمانی هاوبه‌ش . ئه‌ندام بوون ده‌و نه‌ته‌وه‌یه‌دا وادیاره وه‌ک میراته . ده‌وڵه‌ت پێناسه‌ی سیاسی خۆی له نوێنه‌رایه‌تی وه‌ڵاتیک بۆ ئه‌و نیژاده وه‌رده‌گرێ . وله‌شێوه‌ی کاری خۆی وه‌ک مه‌به‌ستێک بۆپاراستنی پێناسه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی و پشتیوانی له فه‌رهه‌نگ و ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و ده‌سته و تاقمه که‌لک وه‌رده‌گرێ .بیر و بۆچوون له سه‌ر نیژاد زۆر کۆنه ، به‌ڵام ناسیونالیزم نوێی نیژادی زۆر ئاسه‌واری Johan Gottfried von Herderکه چه‌مکی ”das volk” خه‌ڵک ” ی هێنایه گۆڕێ وJohann Gottlib Fichte پێوه دیاره.
ڕه‌وتی ناسیونالیزمی نیژادی ئێستا باوه و زۆر به ئاسایی به ناسیونالیزم ده‌ناسرێ . ناسیونالیزمی ئاڵمانی سه‌ده‌کانی 18و تادوایی شه‌ڕی دووهه‌می جیهانی ناسیونالیزمێکی نیژادی ته‌خه‌ییولی بوو . ده ده‌یه‌‌ی 30 و 40 نازیسته‌کانی ئاڵمان ناسیونالیزمێکی نیژادپه‌ره‌ستانه‌یان په‌ره‌پێدا . له ژێر درووشمی ”یه‌ک وڵات ” ”یه‌ک نه‌ته‌وه ” ”یه‌ک ڕێبه‌ر ” تێکه‌ڵاوی نازیسم و نه‌ته‌وه و نیژاد و سیاسه‌تی به‌ڕیوه‌به‌رایه‌تی لێکه‌وته‌وه .ناسیونالیزمی نازیستانه له سه‌ر بنه‌مای سوسیال داروینیزم و بیرۆکه‌ی بێزاری له نه‌ته‌وه‌کانی دیکه دامه‌زراوه.
تێئۆریسیه‌ن Anthony D. Smithچه‌مکی ”ناسیونالیزمی نیژادی ” بۆ ئه‌وانه‌ی وا که له ڕوانگه‌ی ڕۆژاواییه‌کانه‌وه نا‌ڕواننه ناسیونالیزم ده‌کاری ده‌کرد . به پێچه‌وانه‌ی ڕوانینی ڕۆژاواییه‌کان که ناسیونالیزم وه‌ک پێناسه‌یه‌ک بۆ هه‌رێمی جوغڕافیایی خۆیان تاریف ده‌که‌ن . ده‌سته‌واژه‌ی”etnonationalism”هه‌ر بۆ ئه‌و ناسیونالیستانه‌ی ده‌کار ده‌کرد که هه‌ڵگری باوه‌ڕی ناسیونالیزمی نیژادین ”etnisk nasionalis ” ،و نوێنه‌رایه‌تی ئه‌و هێڵه به‌رینه‌ن که وه‌ک باوه‌ڕێکی نافه‌رمی شاراوه و غه‌ریزی یه. ئه‌و شێوه به ناماقووڵه هه‌ر تکیان ده‌گرێته‌وه هه‌م ناسیونالیزمی نیژادی و هه‌م ناسیونالیزمی قه‌ومی ، سه‌ره‌ڕای وه‌یکه ناسیونالیزمی قه‌ومی ده‌توانی هه‌ڵگری ناوه‌رۆکێکی ماقووڵانه بێ وه‌ک باسی ئه‌فریقاییه‌کان ، ئه‌مریکایییه‌کانی به ڕه‌گه‌زئوروپایی ، یان ناسیونالیسته‌کانی دیکه که زۆر ڕاشکاوانه بۆ دابینکردنی پێناسه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی خۆیان چالاکن .
ناسیونالیزمی ڕومانتیک
ناسیونالیزمی ته‌خه‌ییولی یان ڕومانتیک ( ناسیونالیزمی پێناسه یان ناسیونالیزمی ئورگانیک ) ئه‌و چه‌شنه له ناسیونالیزمی نیژادی یه که ده‌وڵه‌ت پێناسه‌ی خۆی له ئاکامی ڕه‌وتی سروشتی نه‌ته‌وه‌یی یان نیژادی وه‌رده‌گرێ .ئه‌وه‌ش کاردانه‌وه‌یه‌کی باوه‌ڕی خه‌یاڵی یه که به پێچه‌وانه‌ی بنه‌ما و مه‌نتیقی چاخی ڕۆشنگه‌ری‌ئوروپایه یه .
ناسیونالیزمی خه‌یاڵی مێژوویه‌کی فه‌رهه‌نگی نیژادی که دابینکه‌ره‌وه‌ی باوه‌ڕگه‌ڵی ئه‌ویندارانه‌ی بوو،به‌ده‌سته‌وه‌یدا.
Bröderna Grimm به ئیلهام له نووسراوه‌کانی Herder ده‌ستیان دایه هێندێک نووسراوه‌ی ڕومانتیکی که جه‌ختیان له سه‌رنیژادی ئاڵمانی ده‌کرده‌وه . مێژوونووس Jules Michelet نموو‌نه‌یه‌کی به‌رچاوی مێژووی ناسیونالیزمی ڕومانتیکی فه‌ڕانسه‌یه
15/01/2014
