عەبدولڕەحمان سدیق
بەپێی لێدوانێكی وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری رەوەند و ئاینەكان لەوەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا، رۆژ لەدوای رۆژ ژمارەی مەسیحییەكان لەعێراقدا روو لەكەمبوونەوە دەكات، بەجۆرێك كە لەیەك ملیۆن و 200 هەزارەوە لەساڵی (1990)دا، بۆ تەنیا 200 هەزار كەمبووەتەوە لەئێستادا. بێگومان هۆكار زۆرن بۆ ئەم كەمبوونەوەیە، لەپێش هەمووشیاندا نەمانی ئاسایش و ئارامیی لەعێراقدا و كەمیی رێژەی گەشەكردنی ژمارەیان و كۆچكردنی ئارەزوومەندانە و كۆچپێكردنی زۆرەملێ و هاندانیان بۆ كۆچكردن لەلایەن هەندێك لەوڵاتانی ئەوروپاوە و نەبوونی هەلی كارو كارانەبوونی ئەو یاسایانەی كە مافەكانیان دەپارێزن. سەبارەت بە پەیڕەوكارانی ئاینی ئێزدی و سابیئەش ئەم دیاردەیە بوونی هەیەو ئەوانیش لەژێر هەڕەشەی توندڕەوەكاندا ناچار دەكرێن خاكی خۆیان بەجێبێڵن. بەڵام لەهەموو ئەم هۆیانە لەپێشتر دەركەوتنی هزری توندڕەویی ئاینی و مەزهەبییە لەعێراق و ناوچەكە، بەجۆرێك كە رووبەری ئازادیی ئاینی لەعێراقدا زۆر بچووك بووەتەوە و هزرێكی توندڕەو و جیهانبینییەكی تەسكی هەندێك گرووپ و رێكخراوی بەناو ئیسلامی تەنگی بەخاوەن ئاینە جیاوازەكان هەڵچنیوە.
كێشەی هەرە گەورەی ئەم جۆرە رێكخراوانەش ئەوەیە كە ئاین بەشێوەیەكی ئاسۆیی و لەشكڵی دەرەوە زیاتر بایەخ پێدەدەن و ئاین لای ئەوان ئەوەیە كە پانتایی و رووبەرێكی ئاسۆیی دەگرێت لەژیانی تاكەكان و لەكۆمەڵگەدا، بەڵام لەڕووی ستوونی و لەڕووی تێگەیشتن و وردبوونەوە و تێگەیشتنی ورد لەدەقی ئاینی زۆر لاواز و كەم تفاقن، بۆیە دەتوانین بڵێین شێوازی دەرەكی ئاین و شتە رووكەشیەكانی ئاین و دەستگرتن بە شێواز و سرووتە ئاینییەكان بەشێوەیكی ئاسۆیی لای ئەوان زیاترە لە تێگەیشتنی ورد و قووڵ دەربارەی دەقە ئاینییەكان.
ئیسلام لای ئەوان بەمۆدێلە سیاسییەكەی هاتووەتە ئارا، مۆدێلی سیاسیش ئەوەندەی (دیعایە)یە، ئەوەندە (دەعوە) نییە، ئەوەندەی رووكەشییە لەتێگەیشتن و رووبەڕووبوونەوەیە لەمەیداندا، ئەوەندە رۆچوون نییە بەناخی مرۆڤەكاندا، بۆیە ئاین مۆركی شەڕ و كوشتار و دەسەڵاتخوازی و پاوانخوازیی وەرگرتووە لەجوگرافیا و مێژووی زۆر لە لایەنەكان و هەر ئەوەشە كە وایكردووە زیاتر مۆركی سیاسی و مۆركی رووكەشی ئاین زاڵ بێت، هەتا قووڵبوونەوە و عیرفانیەت و پاككردنەوەی ناخ و دروستكردنی پردی پەیوەندیی راستگۆیانە لەنێوان تاكەكان و خوادا كە تاك و كۆمەڵگەی ئەمڕۆمان پێویستییەكی یەكجار زۆریان پێیەتی.
بۆیە ئەمڕۆ پێویستە كار لەسەر تۆخكردنەوەی ئەو راستییە بكرێت كە ئازادیی ئاینی وەك هەر جۆرێكی دی لە ئازادییەكان مافێكی رەوای هەموو تاك و كۆمەڵگەیەكە و لێرەوەش جێگەی خۆیەتی كە كۆمەڵگە و دەوڵەت پێكەوە لە خەمی دەستەبەركردنی ئەم مافە گرنگەی مرۆڤەكاندا بن، لە پێناوی رێكخستنی پەیوەندی ئاشتیانەی نێوان تاك و گرووپەكانی نێو كۆمەڵگە.
ئازادی بەگشتی و ئازادیی ئاینی بەتایبەتی، یەكێكە لەو پێوەرانەی كە ئازایەتی هەر دەسەڵاتێك دەخاتەڕوو لە بواری ئازادییە گشتییەكاندا، چونكە ئەو دەسەڵاتە ئازایە كە ئازادی لە كەس زەوت ناكات. لەڕووی دەرەوەشدا یەكێك لە پێوەرە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بۆ بەچاك ناسینی هەر حكومەت و دەسەڵاتێك، مەسەلەی ئازادی و ئازادیی ئاینییە بۆ دووركەوتنەوە لەو پێشێلكارییانەی كە دژ بە ئازادیی ئاینی دادەنرێن، وەك :
یەكەم: بڵاوكردنەوەی ترس و تۆقاندن دژ بە كۆمەڵە ئاینییە ئاشتیخواز و بێ زیانەكان، بەجۆرێك لە ترساندا نەوێرن بەئاشكرا بچنە پەرستگاكانیان.
دووەم: توندوتیژی دژی كەمینەكان و ناسنامەی ئاینییان.
سێیەم: توندوتیژی كۆمەڵگە دژ بە كۆمەڵە ئاینییەكان و دەستەوەستان و بێباكی دەسەڵاتیش لەم بارەیەوە.
چوارەم: داڕشتنی یاسا و پەیڕەوكردنی سیاسەتی هەڵاواردنی ئاینی بۆ زاڵكردنی زۆرینە لەسەر كەمینە.
كێشەی هەرە گەورەی ئەم جۆرە رێكخراوانەش ئەوەیە كە ئاین بەشێوەیەكی ئاسۆیی و لەشكڵی دەرەوە زیاتر بایەخ پێدەدەن و ئاین لای ئەوان ئەوەیە كە پانتایی و رووبەرێكی ئاسۆیی دەگرێت لەژیانی تاكەكان و لەكۆمەڵگەدا، بەڵام لەڕووی ستوونی و لەڕووی تێگەیشتن و وردبوونەوە و تێگەیشتنی ورد لەدەقی ئاینی زۆر لاواز و كەم تفاقن، بۆیە دەتوانین بڵێین شێوازی دەرەكی ئاین و شتە رووكەشیەكانی ئاین و دەستگرتن بە شێواز و سرووتە ئاینییەكان بەشێوەیكی ئاسۆیی لای ئەوان زیاترە لە تێگەیشتنی ورد و قووڵ دەربارەی دەقە ئاینییەكان.
ئیسلام لای ئەوان بەمۆدێلە سیاسییەكەی هاتووەتە ئارا، مۆدێلی سیاسیش ئەوەندەی (دیعایە)یە، ئەوەندە (دەعوە) نییە، ئەوەندەی رووكەشییە لەتێگەیشتن و رووبەڕووبوونەوەیە لەمەیداندا، ئەوەندە رۆچوون نییە بەناخی مرۆڤەكاندا، بۆیە ئاین مۆركی شەڕ و كوشتار و دەسەڵاتخوازی و پاوانخوازیی وەرگرتووە لەجوگرافیا و مێژووی زۆر لە لایەنەكان و هەر ئەوەشە كە وایكردووە زیاتر مۆركی سیاسی و مۆركی رووكەشی ئاین زاڵ بێت، هەتا قووڵبوونەوە و عیرفانیەت و پاككردنەوەی ناخ و دروستكردنی پردی پەیوەندیی راستگۆیانە لەنێوان تاكەكان و خوادا كە تاك و كۆمەڵگەی ئەمڕۆمان پێویستییەكی یەكجار زۆریان پێیەتی.
بۆیە ئەمڕۆ پێویستە كار لەسەر تۆخكردنەوەی ئەو راستییە بكرێت كە ئازادیی ئاینی وەك هەر جۆرێكی دی لە ئازادییەكان مافێكی رەوای هەموو تاك و كۆمەڵگەیەكە و لێرەوەش جێگەی خۆیەتی كە كۆمەڵگە و دەوڵەت پێكەوە لە خەمی دەستەبەركردنی ئەم مافە گرنگەی مرۆڤەكاندا بن، لە پێناوی رێكخستنی پەیوەندی ئاشتیانەی نێوان تاك و گرووپەكانی نێو كۆمەڵگە.
ئازادی بەگشتی و ئازادیی ئاینی بەتایبەتی، یەكێكە لەو پێوەرانەی كە ئازایەتی هەر دەسەڵاتێك دەخاتەڕوو لە بواری ئازادییە گشتییەكاندا، چونكە ئەو دەسەڵاتە ئازایە كە ئازادی لە كەس زەوت ناكات. لەڕووی دەرەوەشدا یەكێك لە پێوەرە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بۆ بەچاك ناسینی هەر حكومەت و دەسەڵاتێك، مەسەلەی ئازادی و ئازادیی ئاینییە بۆ دووركەوتنەوە لەو پێشێلكارییانەی كە دژ بە ئازادیی ئاینی دادەنرێن، وەك :
یەكەم: بڵاوكردنەوەی ترس و تۆقاندن دژ بە كۆمەڵە ئاینییە ئاشتیخواز و بێ زیانەكان، بەجۆرێك لە ترساندا نەوێرن بەئاشكرا بچنە پەرستگاكانیان.
دووەم: توندوتیژی دژی كەمینەكان و ناسنامەی ئاینییان.
سێیەم: توندوتیژی كۆمەڵگە دژ بە كۆمەڵە ئاینییەكان و دەستەوەستان و بێباكی دەسەڵاتیش لەم بارەیەوە.
چوارەم: داڕشتنی یاسا و پەیڕەوكردنی سیاسەتی هەڵاواردنی ئاینی بۆ زاڵكردنی زۆرینە لەسەر كەمینە.
