^{نووسه‌ر : ئۆزوالد دیكرۆ}

^{وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی}

^{سەبارەت بە گوزارشتی فەلسەفەی زمان، بە لای كەمەوە دوو واتای مومكین هەن. دەكرێ یەكەمیان بە فەلسەفەیەك لەبارەی زمانەوە گرێ درا بێت، واتە بە توێژینەوەیەكی دەرەكی، وای دادەنێت كە زمان بابەتێكی پێشتر زاندراوە، بە دوای پەیوەندیی ئەو (واتە زمان) بە بابەتی دیكەی، بە لای كەمەوە لە سەرەتای ڵكۆڵینەوەكەدا، جودا لە خۆی دەكۆڵێتەوە. بۆ نموونە ئێمە لەبارەی پەیوەندیی نێوان هزر و زمانەوە دەپرسین (ئایا یەكیان وەپێش ئەوی دیكەیان كەوتووە؟ چۆن كارلێك دەكەن؟) جا بەم جۆرە رەوتێكی ئایدیالیست لە فەلسەفەی فەرەنسیدا، لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ویستی روونی بكاتەوە، كە گەڵاڵە بوونی واتا لە نێو پەیڤی داڕشتەدا، یەكێكە لە هۆیەكانی تەفرە خواردنی جەوهەرییانەی باوەڕ هێنان بە هەبوونی شتانی پێشتر پێدراو و حاڵەتی چەسپاو.}

^{پرسیارێكی دی، كە زۆر جار لە سەدەی نۆزدەمدا لە فەلسەفەی ئەڵماندا گفتوگۆی لەبارەوە كرا، پەیوەندیی بە رۆڵی زمان لە دیرۆكی مرۆڤایەتیدا هەیە: زمانناسانی بەراوردكار هەوڵیان دا، گۆڕانی زمان بە درێژایی رۆژگار بسەلمێنن. فەیلەسووفانی وەك هیگل، یان زمانزانانی هیگلیی وەك (شیلیشەر) هەوڵیان دا ئەو كردارەی دەیڵێن، راڤەشی بكەن، بەوەی كە دەیانگوت، مرۆڤی مێژوویی بە لای گرتنە ئەستۆی هەڵوێستی بەكاربەر لە ئاستی زماندا بچێت: توانایەكی دووسەرە بە زمان دەبەخشێت بۆ كار كردن لە ئەوانی دی، هەروەها بۆ بە نەمری هێشتنەوەی ئەو كار كردنە، هەر ئەویشە ئەو توانایەی خودی دیرۆكی لە سەر رۆدەندرێت. تەنیا لە قۆناغی بەرایی مێژووی مرۆڤایەتیدا، مرۆڤ توانیی بایەخ بە خودی زمان بدات، هەروەها بە رێچكەی بەرەو كەماڵی خۆبەخۆی ئەویش. هەڵبەت هەڵوێستێكی دیكەش هەیە، بۆ فەیلەسووفێك كە بایەخ بە زمان دەدات مومكینە، ئەویش ئەوەیە زمان بخاتە بەر توێژینەوەیەكی "ناوخۆ"وە، هەر خۆشی بە بابەتی توێژینەوە دابنێت.}

^{فەلسەفە هەر لە سەرەتای پەیدا بوونییەوە رووی كردە ئەم تەرزە توێژینەوەیە، تا ئەندازەی ئەوەی وەك بیركردنەوە پێش دەكەوێت. خۆ ئەگەر لە واقیعدا شەن و كەو كردنی فەلسەفیانەی گرفتێك، یەكەم: بریتی بێت لە روون كردنەوەی چەمكەكانی شاراوەی نێو داڕشتەی گرفتەكە، چەمكانێك كە لە رێی پەیڤی رۆژانەی زمانەوە بەرجەستە دەبن، ئەوا فەیلەسووف هەوڵی شرۆڤە كردنی، ئەوەی دەكرێ ناوی بنێین شرۆڤەی زمانەوانی، واتای پەیڤەكان دەدات. سەرەتای دیالۆگەكەی لاسیش (L'achès) سەرەتایەكی واتادار و بە نیشانە بوو. هەردوو لایەنی دیالۆگەكە لە گفتوگۆدان تا بزانن ئاخۆ زۆرنبازی دەبێتە مایەی ئازایەتی یان نا؟}

^{سوكرات دێتە دەنگ و لە هەمان كاتدا رەهەندێكی فەلسەفی بە گرفتەكە دەدات، هەروەها دەیكاتە پرسێكی زمانەوانی "ئاخۆ ئازایی واتەكەی چییە؟" هەروەها گەڕان بە دوای واتایەكی گشتی، بەوەی دەكرێ هەموو بەكار هێنانێكی تایبەتی ئەو پەیڤەی لێوە هەڵهێنجین. بەڵام توێژینەوەی زمانەوانی لە دیالۆگەكانی ئەفلاتوون هەمیشە بە نائومێدی و شەرم كۆتایی دێت، دەستیش نادات تەنیا بۆ زەمینەسازی بۆ تێگەیشتنێكی راستەوخۆ و حەدەسیانە لە چەمكەكە نەبێت (تێگەیشتن لە لایەكی دیكەوە نایەتە بەرهەم، تەنیا لە هەندێك دیالۆگی "تەواو"دا نەبێت).}

^{شرۆڤەی زمانەوانی پیادە كرا، كە بە شێوەیەكی ریزبەندانە لە هەموو فەلسەفەیەكی تیۆریدا ئامادەیە. زۆرینەی فەیلەسووفانی ئینگلیز لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا، لایان وا بوو كە شرۆڤەی زمانەوانی بە زۆری تەنیا توێژینەوەی رەوای فەلسەفییە. ئەو فەیلەسووفانە بە خۆیان دەڵێن "فەیلەسووفانی زمان" بە توێژینەوەكانیشیان دەگوترێت فەلسەفەی شیكاری. ئەوان پەرەیان بە هەندێك لە بیرۆكەكانی تازە لۆژیكناسانی رەوشگەر دا، وەك (كارناپ)، هەروەها سروشیان لە بەرهەمەكانی (مۆر) و (راسڵ) و (فتگنیشتاین)یش وەرگرت، دووپاتیشیان كردەوە كە گەورەترین بەشی فەلسەفەی نووسراو، هەڵە نییە، بەڵكوو بێ سوودە، قوولیی رواڵەتیانەی خۆشی تەنیا لە رێی بەد بەكار هێنانی زمانی گشتییەوە بەدەست دەهێنێت.}

^{بەم چەشنە، هەر لەگەڵ ئەوەی دركە و پەیڤەكانی دەخەینە بەر شرۆڤەوە، ئەو "گرفتانەی فەلسەفە" كە بوونەتە وێردی سەر زمان، نامێنن، هەروەها گفتوگۆكانی فەلسەفەی ئاكار (ئیتیك)یش بێ بابەت دەمێنێتەوە، هاوكات لەگەڵ روون كردنەوەی ئەو واتایەی لە زمانی گشتی وەری دەگرێت، وەك پەیڤی "باش"، "خراپ"، "پێویست"، "هەڵسەنگاندن"،.. هتد.}

^{بە دەسپێك لەم هەڵوێستە هاوبەشەوە، لە نێو ئەو قوتابخانەیەدا جیاوازی لەبارەی بەهای زمانەوە دەردەكەوێت. سەبارەت بە هەندێك، هەڵەی فەیلەسووفان بۆ لاوازییەكی تایبەت لە زماندا دەگەڕێتەوە، كە بە بێ رەخنە هاتووەتە نێو توێژینەوەی زانستییەوە. هەروەها بۆ ئەوەش دەگەڕێتەوە، كە زمانی گشتی لە گەڵاڵە بووندا خراپە، ئەمەش سەرنجی فەیلەسووفانی رانەكێشاوە. وەك شا (كارڵ لویس) كە پەیڤی "هیچ كەس" (Nobody) دەڵێ، ئەمیش لە رێزمانی ئینگلیزیدا پەیڤێكە لە هەمان خەسڵەت و ئەركی پەیڤی "كەسێك" (Somebody)یە، فەیلەسووفان هەردەم لە وێكچوونی رێزمانیی ئەوانەوە وێكچوونی واتایی (نیشانەدەر)یان لێ هەڵدەهێنجن. پێشیان وا بوو كە (باشی) خەسڵەتی بابەت یان كردارە، بەڵگەش بۆ ئەوە ئێمە دەڵێین "ئەمە كتێبێكی باشە"، وەك چۆن دەڵێین "ئەمە كتێبێكی سوورە". هەروەها ئەوان بە گوێرەی نموونەكەی (راسڵ)، سەرنجیان نەدا كە رستەی "شای فەرەنسا سەر رووتاوە" گوزارشت لە بڕیارێكی بوونایەتی دەكات ("كەسێك هەیە ئەویش شای فەرەنسایە و سەری روووتاوەتەوە")، ئەویش لەبەر ئەوەی بە شێوەی رێزمانانەی ئەو رستەیە تەفرەیان خواردووە، كە بەو رستانە دەچێت كە لە بابەت و بارگە، وەك "ئەمە شینە" پێك هاتووە. ئەم نووسەرانە شرۆڤەی زمانەوانییان بەرجەستە كرد بەوەی كە رەخنەیەكی بەراییە، تۆمەتی ئەوەشیان دایە پاڵ زمانەوە كە فەلسەفەی چەواشە كردووە، لە هەندێك حاڵەتیشدا بەو ئاكامە گەیشتن كە پێویستە دووبارە لۆژیكیانە زمان بنیاد بنێنەوە.}

^{مەیلی زاڵ لە قوتابخانەی شرۆڤەدا، لەگەڵ ئەمەدا پێچەوانەیە. ئەویش ئەوەیە كە لە لایەن قوتابخانەی (ئیكسفۆرد)ەوە نوێنەرایەتی دەكرێت، لایەنگرانیشی ناویان ناوە فەلسەفەی گشتیی زمان. ئەوان بایەخیان بە زمان نەدا، بەڵكوو بایەخیان بەو شێوازە دا كە فەیلەسووفان بەكاری دەهێنن. گرفتەكانی فەلسەفە لەوەدا دروست دەبن، كە پەیڤ لە شوێنی خۆیدا نایەتە بەكار هێنان (لێرەدا جۆرێك لە كانتیزمی زمانەوانی هەیە: سەبارەت بە (كانت) دژبەرییەكانی فەلسەفە بۆ بەكار هێنانی گوتەكانی هزر لە دەرەوەی مەرجەكاندا دەگەڕێتەوە، هەر تەنیا ئەو مەرجانەشن كە واتای بابەتیانەیان پێ دەدەن).}

^{تێزی ناوەندیی فەیلەسووفانی ئیكسفۆرد لە دروشمی (meaning use) "واتا بەكار هێنانە"دا، دیاری دەكرێت: وەسف كردنی واتای پەیڤێك، واتە ئاراستە كردنی شێوەی بەكار هێنانی و دیاری كردنی ئەو گرێچنانەی زمان كە بەجێیان دەگەیەنێت (بەم جۆرە بەهای بنەڕەتیانەی سیفەتی "باش" بەرجەستە دەبێت، لەوەی گرێچنێكی تایبەتی زمان كە ئاراستە كردنە، زەق دەكاتەوە. كاتێك دەڵێی "ئەمە باشە"= ئەوەیە دەڵێی ئاراستە بەوەت دەكەم).}

^{بەڵام هەڵەی فەلسەفەی نەریتی لەوەدایە، ئەركی وا دەداتە پەیڤ كە جودایە لەوەی زمانی گشتی پێی دەدات (وەك بەكار هێنانی "ئەمە باشە" وەك وەسفی بابەتێك). بۆیە نابێ بڵێین زمان نالۆژیكییە، ئەو خاوەن لۆژیكێكی تایبەتە، پتر لە لۆژیكی كردار نزیك دەبێتەوە تا لۆژیكی بیركارانە، فەیلەسووفانیش رێ بەدێییان نەكرد بۆ لە یەكدی جیا كردنەوەیان. بەم جۆرە لە بەرهەمەكانی قوتابخانەی (ئیسكفۆرد)دا پۆلێنێكی ورد بۆ هەمەجۆر ئەگەرە بەكار هێنانی زمان بەدی دەكەین، لە لایەكی دیكەشەوە دەبینین، ئەو قوتابخانەیە چەشنەكانی بەكار هێنانی تایبەت بە دەستەواژەی زمانێك یان زمانێكی دی، بەدی دەكەین. زۆربەی فەیلەسووفانی قوتابخانەی شیتەڵكاری بە لای ئەوەدا دەچن، كە بەراوردكارییەكەیان لە توێژینەوەی ساغ زمانەوانی جیا بكەنەوە. بە پێچەوانەوە، لە لای زۆربەی زمانناساندا، تەنانەت تا كاتێكی نزیكیش، هیچ بایەخدانێك بەو توێژینەوانە نابینین، كە نەنگیی هەمیشەییان ئەوەیە، وا بێنە بەر چاو كە فەلسەفەن. ئەم جیابوونەوەیەش بۆ دوو هۆی سەرەكی دەگەڕێتەوە، ئێستا وا بایەخی خۆیان لەدەست دەدەن، ئەویش لە ئاكامی گەشە كردنی زمانناسی:}

^{أ-فەیلەسووفانی شیتەڵكار كە راستەوخۆ بە رەوشگەریی نوێوە گرێ دراون، وا هەست دەكەن توێژینەوەكانیان بە رەخنە گرتن لە زمان كۆتایی دێت و لەگەڵ هەڵوێستی رەوشگەرانەی زمانناساندا ناسازێت. هەڵبەت ئەو هەستە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە واقیعی رێزمانیانەی رستەیەك لەگەڵ پێكهاتەی رواڵەتیانەی پەیڤەكان، پێكەوە جووت دەكەن، باسیش لە سەرپێچی كردنی لۆژیك دەكەن، ئەویش هەر هەمان پێكهاتە ریزە واتای جیاواز دەگرێتە خۆ (بەم جۆرە "كەسێك" (Somebody) و "هیچ كەس" (Nobody)، هەمان خەسڵەتی رێزمانییان دەبێت، چونكە هەر یەكەیان وەك ئەوی دی دەبێت، بكەر یان بەركار: بەم جۆرە رێساكانی زمان جەخت دەكاتە سەر سۆفستیان كە پشت بە پێكەوە گرێدانی هەردووكیان دەبەستن، شتانێك دیاری بكەن كە هەن). بەم جۆرە گەشە كردن چەمكی گۆڕینی زمانەوانی، وێنایەكی رووتاڵانەتر لە واقیعی رێزمانی دادەنێت. بۆ نموونە، سەبارەت بە زۆرینەی زایەندارانەوە، بنیادگەلی قووڵی رستە، كە هیچ كەس (Nobody) و كەسێك (Somebody)یان تێدایە، زۆر جیاوازە، وێڕای وێكچوونی رواڵەتیانەی رێكخستنەكەی. پاشان، تەماشا كردنی زمان لە رووی قووڵییەوە، وا دێتە پێش چاو كە لۆژیكەكەی كەمتر لەوەی دەردەكەوێت، لاسەنگە. بەڵكوو لەوەش بەو لاوەتر، توێژینەوە لە لاسەنگییە لۆژیكییەكانی بەر چاو، دەكرێ لەم روانگەیەوە تێكەڵ بە توێژینەوەی زمانەوانی بكرێت: بەوەی ئاماژە یان بە لای كەمەوە، گریمانە كە پەیوەندیی بە بنیادی قوولەوە هەیە، پێشكەش دەكات.}

^{ب-فەیلەسووفانی شیتەڵكار كە پسپۆری توێژینەوەن لە گرێیەكان (گرێبەستەكان)ی زماندا، بە زۆری ئەم توێژینەوەیە سەبارەت بە زمانناسی بە نامۆ دەزانن، بەڵگەش ئەوەیە زمانناسی، لێكۆڵینەوە لە زماندا دەكات (= یاساكان) نەك بەكار هێنانی لە قسە كردندا. لە راستیدا هەندێك لە زمانناسان پشتیان بە بەرهەمەكانی بنڤینیست (Benveniste) بەست، هەوڵی دووبارە ئاوێتە كردنی نێوانە خود پەیوەندی دەدەن، كە لە كاتی پێویست بوونی قسە و زماندا بەدی دێت: لە روانگەی ئەوانەوە ناكرێ زمان وەسف كراو بێت، بە بێ ئەوەی بە لای كەمەوە هەندێك لە شوێنەواری بەكار هێنانی رەچاو نەكرێت. بەم جۆرە، زمانناس لە سەریەتی لە "فەلسەفەی (ئێستای) زمان"دا، زۆر شت بێت.}

^12/12/2013