عەلی زیرەك
سیاسەتی پێشگیرانە، تێگەیاندن و دڵنیاكردنەوەو دابینكردنی هاوڵاتییانە!
ئەو كاتەی نارەزایەتییەكانی 17-ی شوبات هاتەئاراوە، پلانێكم پێشكەش بە سەرۆكی حكوومەت كرد و نازانم چەندە بە دەستی جەنابیان گەیشت، بەڵام زۆریەك لە دۆستانم پێیانوابوو، پلانێكی باشەو دەكرێ لەسەری كار بكرێت. ئەم پلانەش نموونەیەكە لەو پلانەی ئەو كاتە و هیوادارم بەكەڵك بێت.
كاتێك ئورووپایییەكانی سەدەكانی بووژانەوە و ریفۆرم ویستیان كارێك و پڕۆژەیەكی بەرین بۆبەرەوپێشخستنی وڵاتەكەیان پەرەپێبدەن وئامانجەكانی تازەگەری لە ناخی كۆمەڵگادا سەقامگیر بكەن، كە هەموو ئەو رچەشكێنی و ئەزموونكردنە تازە بابەتانەیان بەستەوە بە رۆشنگەریكردن و دیاریكردنی چوارچێوەو جوغرافیا بۆ وڵات و گەلەكانیان و بە نووسینەوەی هەر هەموو ئەو شتانەی لەزەویدا وەك مەعریفە و زانست سەلمێندرابوون، هەڵبەت بە زمانی تازە سەرهەڵدراوی خۆیان كە زمانی قەدەغكراو لە پێشكەوتن و بەكارهێنانی رابردوویان بوو،كەوتنە قۆناغێكی تازە و هەستیارەوە.
لە راستیدا لە سەدەكانی حەڤدە و هەژدە و نۆزدەوە، بەرژەوەندیی نەتەوەیی بوو بە مۆدێلێكی دیاریكراو بۆ پاراستنی ئەو گەلەی لە چوارچێوەی دەسەڵاتی وڵاتی دیاریكراوی خاوەن سەروەریی نەتەوەیی خؤيدا دەژیا.
هەر ئەوەش بوو، پێشبڕكێی نێوان نەتەوەكان بۆ گەیشتن بە بەختەوەریی زیاتر دەستی پێكرد و خۆ لەوانەشە ئەو مۆدێلە لە رۆژئاوادا بۆ ماوەی نیوسەدە خەریكی پێشبڕكێیەكی نادادپەروەرانە بووبن، بەڵام بە گشتی گەلەكان لە كاتی تەنگانەدا پشتیان بە دەوڵەت و دەوڵەتیش پشتی بە گەل دەبەست و ئەمانە لە گۆڕەپانی گەمەی سیاسەتی نێودەوڵەتاندا تەواوكەری یەكتر بوون.
لەگەڵ ئەم شێوازەی بەڕێوەبەریی وڵاتدا كە لە سەرەتاوە لە فەرانسە و ئامریكا و ئیتاڵیا و دواتر ئاڵمان و وڵاتانی دیكە پەرەی ستاند، گەلانی ناوچە دواكەوتووەكانی دنیاش بۆنی ئەم مۆدێلەیان لە سەركەوتن پێگەیشت وئیتر سەدەی نۆزدە بوو بە سەدەی ناسیۆنالیزم یان هۆشیار بوونەوەی نەتەوەوكان و كوردیش لە سەرەتاكانی ئەو سەدەیەوەەدا بوو، هەستی بە شێوەیەك لە جیاوازیدانانی پاشای داگیركەری وڵاتەكەی، لە نێوان گەلانی بندەستی خۆی و گەلەكەی پاشا خۆیدا كرد.
ئەم هەستە بوو بە هاندەری ئێمە كە تاكو ئێستا و بۆ ماوەی دوو سەدەو ئەندێكی بەردەوام بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی و سەرەوەرییەكانمان و لە راستیدا دروستكردنی پارێزەری بەرژەوەندییەكانمان واتە: دەوڵەت، لە هەوڵێكی بێ پسانەوەدا بین.
لەوەیدا كە چەندە ئێمە لەو هەوڵانەدا، هەوڵی هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگاكەمان داوە و لە بەرانبەر مەعریفە و گوتاری بێگانەدا چەندە سەركەوتوو بووین، ئەمەش دەبەسترێتەوە بە دابین نەبوونی ماف و ئازادی و حەزەكانمانەوە، كە بەهۆی بەهێزیی ئەوانەوە لە شوناسی سەرەكیی خۆمان دوور خراوینەتەوە و زۆر جاریش ئەو هەستە لە لامان دروست بووە، كە ئەوەی ئێمە ئێستا هەمانە، شوناسی راستەقینە و ئەوەی لێی دوور دەكەوینەوە، شوناسی بێگانە و داگیركارە، بەڵام زۆر جاریش شوناسی ئەویدیمان لەگەڵ خۆیی لێ تێكچووە.
تێگەیاندن وەک پڕۆسەیەکی پەروەردەیی- نەتەوەویی
لە رەوتی پێشكەوتنەكانی رۆژئاوادا، زۆر یەك لە وڵاتان نەیانتوانی لەگەڵ نەوەی پێش خۆیان و نەوەی حازردا بە چڕی هەوڵی چاكسازی بدەن و زۆر جاریش بەرەوڕووی كێشەو دژایەتی و نافەرمانی دەبوونەوە. بۆ نمونە كاتێك لە بەریتانیادا ویستیان سیستەمی كاری دەستی بگۆڕن، لە لایەن كرێكارانەوە بەرەڕووی تێكشكاندنی دامودەزگاكان بوونەوە. ئیتر چارە نەما و بە دڵنیاكردنەوەیان كە ئەم شێوازەی تازەی ژیان، زیان بە بەرژەوەندییەكانی ئەوان ناگەیەنێ، بە شێوازێكی زۆر هۆشمەندانەو لە شێوەی ئەندازیاریی كۆمەڵایەتیدا دیزاینی كۆمەڵگایان هەر لە شارو مافەكانەوە بگرە تا شێوازێكی پەروەردەیی سیستەماتیك و ئیجازەدان بە پێشكەوتن و دابین بوونی ئازادییەكان گۆڕی. بەڵام ئەم گۆڕانكارییانە لەسەرەخۆو بە پاڵپشتیی دەستوور كرا. لە دوای ئەمە رۆڵی هەموو لایەنێك بە گوێرەی یاسا بۆ گەشە پێدانی زیاتری كۆمەڵگا لە شێوازێكی پۆزەتیڤدا خۆی نواند.
ئایین، زانست، پەروەردە، بنەماڵە، دەوڵەت... هەموو و هەموویان دەستیان دا بە دەستی یەكترەوە تا كۆمەڵگا لە قەیرانی بێ مەعریفەیی و تەنگژەی هەژاری رزگار بكەن. ئایین خۆی نۆژەنكردەوە و بەو پێیەش یارمەتیی كۆمەڵگای سەرمایەداریی هاوچەرخی دا، كە بە بەشێك لە هێزە ناوەكییەكانی ئایین گەشە بە كۆمەڵگا بدات.
ئایین بانگەشەکاری لێبوردەیی یان توندوتیژی؟
لە ئورووپای سەدەكانی ناوەڕاستدا بریاری هەموو گەل لە دەستی ئەوانەدا بوو، كە شەرعیەتی خۆیان و دەسەڵاتەكەیان لە دەسەڵاتی خوایی و دەسەڵاتێكی باڵاوە وەردەگرت. ئەمەش كارەساتی دەنایەوە.
تاكەكەسێك كە 10 ساڵ لە كەنیسەدا دەیخوێند، دەیتوانی بە بێ هیچ ئەملاولایەك هەموو گەل بكاتە بەندەی خۆی و لەوانەشە هەر ئەو بەندەیەی ئەو بە فەرمانی تەزویری ئیلاهی زنجیری كردووە، لە پێشگای خواوەنددا هەزاران جار لەو خۆشەویستتر بێت!
لێرەدا بریاری كۆمەڵگا لەدەستی ئەوانە رزگار كرا و درایەوە دەستی گەل خۆیان و لە راستیشدا هەزاران كەس لە بەرانبەر ئەم شێوازە وشكەی بەڕێوەبەری و دەسەڵاتدا راوەستان و گیانیان فیدا كرد، تا كۆمەڵگا گەیشت بەو ئاستەی ئێستا تێیدا هەست بە ئاسوودەیی بكەیت و تاكەكان هەموو لە بەرانبەر یاسادا یەكسان كران.
ئایین لە كۆمەڵگای گەشەسەندوودا ئیتر بەرپرسیارێتی وەرگرت. بەرپرسیارێتییەك كە رۆڵی پەرەپێدانی لێبوردەیی و پێكەوە ژیان بێت و لە حوكمدان و فەتوا و دادگاییكردن دەستی هەڵگرت و تەنیا رۆڵی رۆشنگەریی ئایینی خستە ئەستۆی خۆی.
رۆشنگەریی ئایینیش بە شێوازێك لە لایەن پاپ و كڵیسا وە دەستی پێكرد كە زیان بە بەرژەوەندییە گشتییەكان نەگەیەنێ و لە هەمانكاتشدا رۆلێكی بەرز بگێڕێ بۆ ئەوەی تاكەكان بە ئاستێك لە ویژدان و بەرپرسیارێتی بگەن و لە بەرانبەر ئازاری نەتەوەو چین و توێژ و گورووپەكانیاندا بێدەنگ نەبن.
یانی ئایین لە بەرزكردنەوەی هۆشیاریی رۆحی لە رۆژئاوادا وەها رۆڵێكی گێڕا، كە تاكەكان بە ئایینی و نائایینییەوە هەستیان بەرانبەر كۆمەڵگاكەیان بجووڵێ و لە هەموو رووداوێكی مرۆییدا تێیدا بەرپرسیار بن. واتە لە خۆرئاوا ئایین لە حاڵەتی سەرەڕۆیی خۆیەوە داماڵرا بۆ حاڵەتی وەرگرتنی بەرپرسیارێتی و خستنەگەڕی ویژدان و... لە رێكخستنەوەی گیانی لێبوردەیی و بووژانەوەی كەرامەتی مرۆڤ و تەبایی كۆمەڵایەتیدا رۆڵێكی كاریگەری گێڕا، هەر بۆیەش هەموو ئەوانەی ئێستا پاپا و بۆنە ئایینییەكان دەبینن، بە ئەرك و بەرپرسیارێتییەكانیان دەزانن و ستایشیان دەكەن.
رۆڵی میدیا لە داڕماندنی متمانە لەسەر وڵات نەک دەسەڵات!
هاوڵاتی كورد لە هەموو دنیادا بەرەڕووی ئەزموونێكی تازە بووەتەوە و لة باشووري ولآتيش، ئایین و میدیا و ئۆپۆزیسیۆن و كورد بە گشتی خەریكن، بە بێ نێونج و هێڵێكی بێگانە لە نێویاندا، لەگەڵ یەكتردا دەژین و هەناسە ئەدەن.
میدیای كورد جاری وایە تا سنووری دەرپەڕاندنی تاك و حیزب و كاراكتەرە گەورەكانی گۆڕەپانەكە دەڕوات و مینبەری واشمان هەیە، بە بێ ئەوەی رەچاوی سنووری مافەكانی خۆی بكات، هەموو ئازارەكانی نەتەوەكەی لە پێناوی وەرگرتنی میدالیایەكی فەخریی ناوگەڕەكدا دەداتە بەر لووتە شەق و فەرامۆشیان دەكات، بە بێ ئەوەی هەستی بەوە كردبێت، ئەوەی دەیكەم لە قازانجی من و ئەركی منە!؟... یان ئەوەی لەودیو سنوورەكانەوە بە ئازار و گرفتەكانی من شاگەشكە دەگرێت؟
لێرەدایە من بیرم بۆ لای زۆر بابەتی میدیای دراوسێكان دەڕوات كە چۆن لە شاردنەوەی ئەو رووداوانەدا كە زیان بە بەرژەوەندییە باڵاكانیان دەگەیەنن، باڵادەستن و دەبێ ئێمەش لەو شێوە تاكتیكانەی ئەوان فێری میدیا و مینبەروهاوڵاتی بكەین، بۆ ئەوەی وڵاتێكی ئاوەدان و لە حاڵی گەشەكردنمان هەبێت. ئەمەش خود-سانسۆڕ كردنی پێناڵێن، بەڵكو برەو پێدان بەوكلتووری پێشمەرگایەتییەی شاخەكانمانە كە لە پێناوی رزگاریی وڵاتەكەماندا لە زۆر یەك لە شادییەكانی ژیان خۆمان بە دوور ئەگرت.
پلانێک بۆ ئاسوودەیی وڵاتەکەمان
پێموایە ئیتر كاتی ئەوە هاتووە "یەكیەتی زانایانی ئایینی" و كەسایەتییە مەعنەوییەكانیشمان رۆڵی دڵنیاكردنەوەی كۆمەڵگا و هۆشیاركردنەوەیان لە دەست نەبردن بۆ ئەنجامی كاری هەڵە و هەڵەی گەورە بگێڕن. لە راستیدا من لاموایە، رێژەی ئەو گوناهی كەبیرەیەی لە ئاییندا باسی لێوە كراوە، بۆ كورد و نەتەوە هەژارەكانی هاوشێوەی زیاد ببێ و چەند خاڵێكی زیادتری بۆ دەستنیشان بكەن.
یەكێك لەو گوناهانەش "تێكدانی ئاسایشی وڵات" و "تێكدانی كەشوهەوای ئازاد" و "تێكدانی ژیانى هاوڵاتییان بە سەربەستی" بێت، كە ساڵانێكە كورد خوێنی بۆ ئەدات.
لەو پیێناوەشدا من پلانێكم بۆ هەموو وڵاتپارێزانی ئایینی: شێخ، مەلا، سەید،خەلیفە و ریش سپی و هەموو ئەوانەی وەك كاراكتەری رۆحی قسەكانیان بە هەند وەردەگرن، پێیە.
هەندێك خاڵ هەیە كە دەبێ لەم قۆناغەدا بكرێت بە پڕەنسیپ و تا هەڵبژاردنەكانی داهاتوو باسی لێوە نەكرێت.
1- ئێمە قەیرانی رەوابوونمان نییە. ئێمە پێمانوایە چونكا ئازادیمان هەیە، رەوابوونی قەیرانێكمان كە لە ناوچەكەدا هاتووەتە ئاراوە، بۆ ماڵی خۆمان گواستووەتەوە و ئەمەش لە سیاسەتی كوردیدا تا رادەیەك دەبینرێت. واتە سیاسەتی ئۆپۆزیسیۆن، جیا نەكردنەوەی كورد و دەسەڵاتەكەی بووە لە بێگانە و دژكردەوەی دەسەڵاتیش زۆر جار لە سنووری بەرپرسیارێتی لایداوە و ئەمەش خەمۆكی و دڵساردییەكی سیاسی لە هەرێمدا دروستكردووە، كە دەبێ بە هەموومانەوە چارەسەری بكەین.
با بۆ دواجار تێبگەين، ئیتر دوژمن بە سوپایەکی گرانەوە نایەتە سەر وڵاتەکەمان!؟
زۆر جار لە خۆشمان دەكاتە وێزەی خۆمان و زۆر جاریش بە هێنانی بابەتێكی پڕۆڤەكراو لە لای خۆیان، كە بۆ تێكدانی ئێمە و كۆمەڵگاكەمان ئامادەیان كردووە و خۆیشیان سوود لەو بابەتە وەردەگرن، ئێمە تووشی بشێوی و ئاڵۆزی دەكەن.
من نموونەیەكی وڵاتانی دراوسێ دێنمەوە.
لە توركیای نموونەی حیزبە ئایینییەكانی خۆماندا بۆ دادپەروەری و رەوشت و ویژدان، لە شارێكی وەك ئەستەمبووڵ، هەزاران مەیخانە و هەزاران شوێنی سەیاحیی پڕ لە مەساجگە و دیسكۆو ئەوانیتر هەن و "ئۆردووگان"ی سوپاسالاریان بە راشكاوی سپاسی ئەو كەسانە دەكات كە خەڵكی بیانی و گەڕۆك و سەیرانكەر بۆ وڵات رادەكێشن و خزمەتیان دەكەن بۆ ئەوەی پارەكەیان لێدەربێنن، كەچی لە شارێكی وەك زاخۆ كاكی مامۆستای ئایینی بە شانازییەوە حازرە دەستی ئۆردووگان ماچ بكات و یەك مەساجگەكەی شارەكەشی كە لەوانەیە ئەگەر جەنابی مامۆستا وەك كرێكارێك ماندوو بوایە، لە مانگدا جارێك پێویستی بەوە بوایە لە ناوك خستن رزگارى بكەن و بیشێلن!؟
ئەمەیە تێنەگەیشتن لە دنیا و خۆ گوناهباركردن لە بەرانبەر خوداوەنددا!
بۆیە بە پێویستم زانی، لەم حەوتووەی داهاتوودا سڕینەوەی وایرۆسەکانی زەین ببێت بە ئەرکی حکوومەت و بەرنامەیەكی گشتگیر بۆ پێكەوەژیان و گفتوگۆكردنی شارستانییانە لە نێوان دەسەڵاتداران و هاوڵاتییان و لایەنەكانی ئۆپۆزیسیۆندا دابنێن. دەشتوانن هەر لەم رێكەوتەوە سەكۆیەكی ئازادی گوێگر لە هاوڵاتی لە شوێنێكی شارەكاندا بە بەشداریی نوێنەری راستەوخۆی سەرۆكایەتییەكانی حكوومەت دابمەزرێنن و مانگی جارێك كۆبوونەوەی هاوڵاتی و حكوومەت ببێت.
یانی هەوڵبدەن و لەگەڵ یەكتر بەو ئەنجامە كۆتایییە بگەن كە شەڕ و رووخاندن و تێكدان رێگاچارە نییە، چونكا ماڵی خۆمان وێران دەكەین.
بۆ پاككردنەوەی تەمی نێوان ئۆپۆزیسیۆن و هاوڵاتی و دەسەڵاتیش، رۆڵی سەرۆكایەتی یەكانی حكوومەت مزگێنیدەرە بۆ چاكسازی و پەرەگرتنی دادپەروەری و یەكسانی لە وڵاتدا و كەسایەتییە ئایینییەكانیشمان با‌ش دەزانن، دەبێ پاڵپشتیی دەسەڵاتە كوردییەكەمان بكەن، چونكا ئەو رێز و حورمەتەی پێیاندراوە، بە هەموو كەموكورتییەكانییەوە، بەرهەمی سیاسەتی كوردییە و لە كاتی حكوومەتە داگیركارەكاندا ئەو پێگە و دەنگەیان نەبووە و وا بە باشی دەزانم ئەوانیش هاوشان لەگەڵ لایەنە ئایینییە حیزبییەكانی ئۆپۆزیسیۆن یارمەتیدەری چاكسازی و یەكتر قبووڵكردن بن، ئەو رۆڵەی لە وڵاتانی پێشەكەوتوو ئایین و كەسە ئایینییەكان گێڕاویانە و تێیدا سەركەوتوو بوون. چونكا ئۆپۆزیسیۆنیش كاتی خۆی بەو شێوەیەی ئێستا لێیان قبووڵ نەدەكرا و تەنانەت لە وڵاتانی دێمۆكراسیی خۆرئاواش ئەگەر لایەنێك یان كەسانێك بیانەوێ بەرهەڵستی ئاسایشی وڵات بكەن، ئەوا بڵاوەیان پێدەكرێ و بە لایەنێكی ناشارستانی دەیاندەن لە قەڵەم.
پلانێکی پێشگیرانە: حەوتوویەک بۆ ئاسوودەیی دانيشتووانی باشوورى وڵاتەکەم
زۆر جار بۆ ئەوەی كەسەكان لێك تێبگەن، پێشنیاریان پێدەكەن ماوەیەك پێكەوە بژین و پێكەوەهەستن و كار بكەن. ئەمەش جۆرێكی تاقیكراوەی سەركەوتوو بووە.
بەداخەوە ئێمە لە پاش دوو سەدە سیاسەت و پێكەوە هەڵكردن و هەڵكشان و داكشان و ئەزموونی دوو دەیە لە دەسەڵاتداری لە باشووری كوردستانیشدا، هێشتا ئەم شێوە پلانەمان تاقى نەكردووەتەوە. كەچی پلانێكی بە كەڵكە و ئەنجامدانیشی ئەستەم نییە.
لە چوارچێوەی وركشۆپێكدا كە بۆ تێگەیشتنی سیاسییانەو دیالۆگی نیشتمانی ئەنجام ئەدرێت، ئێمە ئەتوانین كۆمەڵە دیدار و سیمینارێك بەڕێوە ببەین و كۆمەڵە چالاكیيەك ئەنجام بدەین.
من حەوتوویەكم بۆ ئەو بابەتە تەرخانكردووە، كە دەتوانن لە ناوەندە پارێزراوە حكوومی و حیزبییەكاندا بە ئەنجامی بگەیەنن و بۆ ئەم كارەش ناوەندەكانی ئاسایش و پۆلیسی كوردستانی لێ ئاگادار بكەنەوە.
1- سێ رۆژی یەكەم
- رۆژی یەكەم سەردانی ئەندامانی لایەنەكانی دەسەڵاتدار لە ئۆپۆزیسیۆن
- رۆژی دووهەم سەردانی ئەندامانی لایەنەكانی ئۆپۆزیسیۆن لە دەسەڵات
- رۆژی سێهەم پێكگەیشتنی سەركردایەتییەكانی هەموو لایەنەكانی ناو گۆڕەپان
2- سێ رۆژی دووهەم
- هاتنی كەسایەتییە ئایینییەكان بۆ ناوەندێكی بەرینی دابینكراو بۆ دیالۆگ لەگەڵ خەڵكدا و رۆڵ بینینی رۆشنگەرانەی كەسە ئایینییەكانمان
- هاتنی كەسایەتییەكانی دەسەڵات بۆ ناو خەڵك بەمەبەستی دیالۆگ
- هاتنی كەسایەتییەكانی ئۆپۆزیسیۆن بۆ ناو خەڵك بە مەبەستی دیالۆگ
3- رۆژی هەینی: هەینیی پێكەوەبوون و پێكەوەژیان
رۆژی هەینی دەتوانێ رۆژێك بێت، كە لە بنكەكانیشدا تا نیوەشەو پێكەوە دیالۆگ بكەن. تا نیوەشەو قسە بكەن. هەموو مەسرەفی خواردنیشیان لەسەر حكوومەت بێت و ئەم رۆژە رۆژی "پێكەوە بوونی نیشتمانی" ناو بنرێت.
لە دوای تەواوبوونی ئەم حەوتووە دەتوانین كۆمەڵە لێژنەیەك بۆ وەڵامدانەوە بە داواكانی گەل دابنێین. یانی وا بكەین كە ئەگەر هەر چەشنە بارگرژییەك بیەوێ كۆمەڵگا بگرێتەوە، لە پێشدا پلانی چارەسازمان بۆ دانابێت.
