سیاوەش گۆدەرزی
دەوڵەتی عێراق لەسەر سیستەمێك دامەزراوە كە پێیدەگوترێ فیدرالی. ئەم سیستەمە لەساڵی 2003 وەك دوو منداڵی "دووانە"ی سەقەت و ئیفلیج بە نەشتەرگەری ئەمریكا لە جەستەی نەخۆشی عێراقدا لە‌دایكبوو. بۆ كورد ئەم سیستەمە لە سەرەتاوە وەك حەبێكی ژانبڕی كاتی وەك دەرمان و چارەسەرێك، ژانی دەیان ساڵەی كوردی تاوەكو رادەیەك كەم كردەوە. لەلایەكەی دیكەوە بۆ عەرەبیش كاركردێكی پارادۆكسی هەبوو، برینی زۆرینەی شیعەی بن سەركوتی سەدام حوسێنی سارێژ كردەوە، بەڵام بۆ كەمینەی عەرەبی سوننەش وەك سیستەمێكی زۆرەملێیانە بە تۆپزی سەپێندرا. لەبەرئەوەی ئەم سیستەمە لەسەرەتاوە بەبێ لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی سیاسی، كولتووری و جڤاكی كورد و عەرەب دامەزرا، ئێستاش دوای نزیكەی 10 ساڵ، ئەم دوو منداڵە "لفانە"، نەخۆشییەكانیان زیاتر سەریان هەڵداوە. لە راستیدا فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنی دیجلە و تەماحی نووری مالیكی لە خاكی كوردستان تەنیا دوایین دەركەوتنی نیشانەكانی ئەم نەخۆشییەیە.
تەنانەت ئەگەر سیستەمی فیدرالی عێراق هەر لە 10 ساڵ لەمەوبەریشەوە پرسی كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكانی بەجۆرێك چارەسەر كردبا، دیسان ئەم سیستەمە وەڵامدەری راستینەی عێراق و كوردستان نەبووەو نییە. لە راستیدا پرسی كەركووك لە رابردوودا و ئێستاش هێزی دیجلە تەنیا نیشانەو سیمبوولی جۆری نەخۆشی سیستەمی فیدراڵن، دەنا كێشەی سەرەكی و پرسی بنەڕەتی لە نێوان كورد و عەرەبدا سیستەمی فیدراڵی بۆ خۆیەتی. سیستەمی فیدراڵی ناتوانێ پرسی نەتەوەی بەستراوە بە خاك وەك بەشێك لە نەتەوەی كورد لە باشووری كوردستاندا چارەسەر بكات.
لێرەدا كێشە، پرس و باسی دوو بەرژەوەندییە، یەك بەرژەوەندی عەرەب و دەوڵەتی عێراق، دووەم بەرژەوەندی كورد و حكومەتی كوردستان. ئەم دوو بەرژەوەندییە لە هەموو كات و ساتێكدا، چ لە قەیران و چ بەپێچەوانە لەوپەڕی ئاشتی و پێكەوەژیاندا، لە دژی یەك دەوەستن و هەمیشە لە كێشەو ململانێدان. واتە قەیران لە یەكێك لەمانەدا بە قازانجی ئەوی دیكەیە و بەپێچەوانەش پێشكەوتن لەلایەك لە دژی لایەكەی دیكە دەوەستێتەوە. بەهێزی یان بێهێزی حكومەتی عێراق یان حكومەتی كوردستان بەهێزی و بێهێزی یەك لەوانەو بەپێچەوانە.
ئەمەش تاوەكو كاتێك كە تێگەیشتنێكی قوڵی كولتووری و جڤاكی جیاواز لە دەوڵەت و سیستەمی سیاسی لە ژێرخانی هەردوو كۆمەڵگەی عێراق و كوردستاندا چێنەبێت، سیستەمی فیدرالی ناتوانێ جێگە بگرێ. ئەو دەمیش رەنگە وەك دوو دەوڵەتی سەربەخۆ لە فێدراسیۆنێكی ئابووریدا یەكبگرن. كاتێك ئەم سیستەمە لە بەلجیكا لەنێوان بەلجیكایی و فەرەنسی زمان و فلامانیدا لە نێوەڕاست و دڵی ئەوروپادا نەتوانێ جێگە بگرێ و هەموو ساڵێك حكومەتی بەلیجكا بەهۆی ئەو سیستەمەوە ئیفلج بكات، چۆن دەتوانێ لەلای مالیكی و عەبدولئەمیر زەیدی جێگە بگرێ؟ لای كەسانێك كە بە كولتووری بەعس و هەروەك هێزی مەنزوومەی شیمالی حكومەتی بەعس بانگەشە دەكەن كە "حكومەتی ناوەندی عێراق مافی خۆیەتی تەنانەت هێز بنێرێتە هەولێر و سلێمانی و ئەو مافەش بەگوێرەی دەستوور چەسپێندراوە"، فێدرالی چ مانایەك دەدات؟
راستییەكەی ئەوەیە نەك لە كوردستان بەڵكو لە هیچ شوێنێكی ئەم جیهانە سیستەمی فیدراڵی بەپشتبەستن بە ئەزموونە مێژووییەكان وەك سیستەمێكی سیاسی نەیتوانیوە كێشەی نەتەوەیەكی وەك كورد كە داوای سەروەری سیاسی واتە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی دەكات، چارەسەر بكات. ساڵی 2003 لە گەرمەی مانگی هەنگوینی فیدرالی لە عێراقدا وتارێكم لە گۆڤاری (سیاسەت) لە سوید بڵاوكردەوە. كورتەی وتارەكە ئەوەبوو كە ئەزموونە مێژووییەكان ئەوە ناسەلمێنن دامەزراندنی سیستەمی فیدرالی لە عێراق و كوردستاندا سیستەمێكی نموونەیی بێت بۆ باشووری كوردستان. ئێستا دوای 10 ساڵ جارێكی دیكە من دەگەڕێمەوە بۆ ئەو نووسینەو ئارگومێنتەكان بۆ رەتكردنەوەی فیدرالی.
سیستەمی فیدرالی لە وڵاتانی فرەنەتەوەدا وەك ئەزموونی وڵاتان دەریخستووە، نەیتوانیوە لە چارەسەری كێشەی نەتەوەییدا مۆدێلێكی سەركەوتووبێت. لە هەمانكاتدا ئەزموونی فیدرالی نیشانیداوە كە زۆرجاران لە چارەسەری كێشەی دابەشكردنی دەسەڵاتی سیاسیدا لەنێوان ناوچەی جوگرافی جیاوازدا رۆڵی باشی گێڕاوە تاوەكو لە دابەشكردنی دەسەڵاتی سیاسی لە نێو نەتەوەی جۆراوجۆری بەستراوە بە خاكەوە، وەك نموونە لە عێراقدا . لێرەدا نموونەی سیستەمی فیدرالی ئەمریكا، ئەڵمانیا، ئوسترالیا و بەرازیل نموونەی باشن كە لەو وڵاتانەدا دەسەڵاتی سیاسی بەسەر ناوچەی جۆراوجۆردا دابەشكراوەو لە كۆكردنەوەی دەسەڵات لە ناوەنددا پێشگیری كراوە. دیارە ئەمەش لە‌بەرئەوەیە كە لە زۆربەی ئەو وڵاتانەدا پانتایی جوگرافیایی وڵاتەكان گەورەن و زۆر سرووشتیە كە رەنگە تەنیا سیستەمی فیدرالی بتوانێ وەك سیستەمی راگرتنی هاوسەنگی سیاسی لەو وڵاتانەدا سەركەوتووبێ.
سیستەمی فیدرالی بۆچی لە چارەسەری كێشەی ئەتنیكی بەستراوە بەخاكدا وەك نموونە كورد لە باشووری كوردستاندا ناتوانێ سەركەوتوو بێ؟ دەكرێ سێ هۆكاری سەرەكی دەستنیشان بكرێن:
هۆكاری یەكەم، وەك ئەزموونی یەكێتی سۆڤیەتیش نیشانیدا هەمیشە ئەو مەترسییە هەیە كە گرووپێكی ئەتنیكی سەروەری خۆی بەسەر ئەوانیدا بسەپێنێ واتە لە سیستەمی فیدرالیدا مەترسی دۆمینانس و خۆسەپاندن هەیە. لە یەكێتی سۆڤیەتیدا بە زۆری دەسەڵات لە دەستی ئەتنیكی رووسیدا بوو. لە مالیزیای ئێستادا بە زۆری دەسەڵات لە‌دەست مالایەكاندایە. لێرەدا ئەو پارادۆكسەش دێتە گۆڕێ كە پەیوەندییەكان لەسەر دەسەڵاتخوازی و سەروەری ئەتنیكێك بەجۆرێك بچێتە پێشەوە و پێشوەچوونی دامەزراندنی سیستەمی فیدرالی بەرەو لایەك بڕوات كە ئێتنیكی بەهێز وردە وردە سەروەری خۆی بسەپێنێ. ئیدی ئەو دەم خودی بنەمای فیدرالی كە لەسەر بنەمای دابەشكردنی دەسەڵات دانراوە دەكەوێتە مەترسی. واتە فیدرالی بۆ خۆی دەبێتە دژی خۆی. وەك ئەوەی ئێستا شیعەكان و مالیكی لە حكومەتی عێراقدا دەیكەن. 10 ساڵ لەمەوبەر لە وتارەكەمدا نووسیبووم: "لە سیناریۆی دامەزراندنی فیدرالی بۆ نموونە لە عێراقدا هەر لە ئێستاوە دۆمینانسی عەرەبی شیعە بەهۆی زۆرایەتی حەشیمەت و فرەبوونی پانتایی ئەو خاكەی لێی نیشتەجێن لە حكومەتی فیدراڵی ناوەندی داهاتووی عێراقدا زەنگێكی پڕ مەترسییە بۆ كورد. هەر ئێستاش لە سەرەوە بوونی رێژەی نوێنەرانی عەرەبی شیعە لە حكومەتی كاتی و دەستكردی ئەمریكادا رێگەی لەبەردەم زۆر ئاڵوگۆری بنەڕەتی لەو وڵاتەدا گرتووە".
هۆكاری دووەم، گرفتێكی دیكە، پەیوەندی نێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتە هەرێمییەكانە. لێرەدا نموونەی هیندستان هەیە. لە هیندستاندا بەپێی سیستەمی فیدرالی دەسەڵات بەدەستی تاكە ئەتنیكێكەوە نییە بەڵام بەهۆی حیزبێكی سیاسی وەك "حیزبی كۆنگرە" كە داوودەزگاكەی سانترالیزە‌كراوە، كاتێك دەسەڵات بەدەستەوە دەگرێ، زیاتر بە قازانجی ناوەند دەجوڵێتەوە هەر بۆیە حكومەتە هەرێمییەكانی دیكەی هیندستان لەو سانترالیزەبوونی حیزبی كۆنگرە زەرەر و زیان دەبینن. نمونەی ئەم سانترالیزە‌بوونەش هەم لە حیزبی كۆمۆنیستی سۆڤیەتیدا بینرا و هەمیش لە مالیزیای ئەمڕۆدا.
ئێستاش حكومەتی مالیكی بەهەمان شێوە لەلایەكەوە هێزی دیجلە دادەمەزرێنێ و لەلایەكی دیكەوە هەڕەشەی بڕینی بودجەی هەرێمی كوردستان دەكات و بودجەی پێشمەرگە نادات، هەموو ئاماژەكانیش ئەوە نیشاندەدەن كە مالیكی حكومەتی عێراق بەرەو حكومەتێكی بەهێزی ناوەندی دەبات.
هۆكاری سێیەم، دامەزران و پێكهێنانی سیستەمی فیدرالی بۆ خۆی زەحمەتە یان زۆرجاران ناگونجێ. بەپێی لێكۆلینەوەیەك كە هایكس كردوویەتی زۆر لە سیستەمە فیدرالییەكاندا ئاكامی هەڵوەشانەوەی كۆلۆنی ئینگلیسی بوون . لەو هەوڵانەی بۆ دامەزراندنی سیستەمی فیدرالی دراون دوویان لە بنەڕەتدا دروستنەبوون، وەك دامەزرانی حكومەتێكی فیدرال لەنێوان ئەفریقیای باشوور و ئەفریقیای رۆژهەڵاتدا و هەروەها دامەزراندنی فیدرالی نێوان فیدراسیۆنی مالیزیا لەگەڵ سەنگافورا. تەنیا لە چوار وڵاتدا سیستەمی فیدرالی لە ماوەیەكی درێژدا خۆیان گرتووە كە پێش سەربەخۆیی، بەشێكبوون لە كۆلۆنیالی ئینگلیزی وەك هیندستان، پاكستان، نیجێریا، ئوسترالیا. كەواتە لێرەدا دەردەكەوێ كە بیرۆكەی سیستەمی فیدرالی بۆ خۆی لە نەریتی كۆلۆنیالی بەریتانییەوە دێت و بە جۆرێك میراتی دوای كۆلۆنیالیزمە. تەنانەت بێجگە لەو نموونانەی سەرەوە كە باسمانكرد خودی ئەمریكا و كەنەداش كە لە هەردووكیاندا سیستەمی فیدرالی هەیە بە جۆرێك میراتی كۆلۆنیالیزمی ئینگلیزن، ئەڵبەت لە مێژوویەكی زۆر كۆنتردا. بۆچی عێراق كە كاتی خۆی سەردەمانێك كۆلۆنیكراوی ئینگلیز بوو، بەڵام لەپاش نیمچە سەربەخۆیی و پاشان بەجێهێشتنی یەكجارەكی عێراق، ئینگلیز هەوڵی بۆ دامەزراندنی حكومەتێكی فیدرالی لە عێراق وەك وڵاتانی قیبرێس و ئیماراتی یەكگرتووی عەرەبی لە عێراق نەدا؟ ئەمە لەكاتێكدابوو كە عێراقیش هەمان هەلومەرجی وڵاتانی سەرەوەی هەبوو واتە تایبەتمەندی پێكهاتەی مۆزایكی كورد و عەرەب و مەزهەبی جۆراوجۆری هەبوو. ئەمەش لە خۆیدا جێگەی تێڕامانە كە بۆچی ئەمریكا دوای 80 ساڵ، لە ساڵی 2003دا ئەم مۆدێلەی سەرلەنوێ هێنایە عێراق؟
كێشەیەكی دیكەی فیدرالی لایەنی كولتووری و تێگەیشتنی سیاسی لە خودی سیستەمی فیدرالییە لەنێو كۆمەڵگە و خەڵكی ئاساییدا. راستە فیدرالی پڕۆژەیەكی سیاسی بۆ بەڕێوەبەری وڵاتێكە و ئایدۆلۆژیا نییە، بەڵام زۆر گرنگە كە فیدرالی بچێتە نێو بیروڕای گشتییەوە، خەڵك لەباری كولتوورییەوە ئەو ئاستە لە تێگەیشتنیان هەبێ كە لەم سیستەمە تێبگەن و بەدڵ پەسەندی بكەن. لە هەمانكاتدا ئەتنیكە جیاوازەكان خوێندنەوەیەكی وەك یەكیان لەو فیدرالییە هەبێ كە دەیانەوێ دایبمەرزێنن. ئێستا پرسیار ئەوەیە كە سیستەمی فیدرالی بێجگە لە باشووری كوردستان نەبێ هەتا چەندە لەباری كولتوورییەوە لەنێو خەڵكی عەرەبی عێراق و تەنانەت حكومەتی عێراقدا جێگەی گرتووە؟ لە عێراقدا بە دەگمەن تەنانەت لەنێو سیاسەتی فەرمی دەوڵەتی عێراقدا گوێمان لە فیدرالی دەبێت.
كەواتە هەموو قەیرانەكانی ئێستای عێراق زادەی هەمان سیستەمی فیدرالی عێراقن، رەنگە خودی مالیكیش هەمان شت بڵێ. بەڵام تێڕوانینی مالیكی و دەوڵەتی یاسا لەگەڵ تێڕوانینی كورد دوو روانگەی بەتەواوی لێكجیان. لەكاتێكدا ئەوان بەچوون بەرەو ناوەندگەرایی و دیكتاتۆری دەیانەوێ بە زیندوویی كۆرپەی نەخۆشی فیدرالی عێراق بنێژن، كوردیش بە هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیی و وەرگرتنەوەی هەموو ناوچە دابڕێندراوەكان دەبێ بەرەو سەربەخۆیی و دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی هەنگاو بنێ. بێجگە لەوە كورد هیچ رێگەیەكی دیكەی لەبەردەمدا نییە.
سەرچاوەكان:
گۆڤاری سیاسەت، ئایا فیدرالی دەتوانێ پرسی كورد چارەسەر بكات؟ ساڵی 2003، ستۆكۆڵم، سوید
Wallensteen Peter (2003)، Understanding Conflict Resolution; War، Peace and the Global System، SAGE،London
Wallensteen Peter (1994)، Från krig till fred; Om konfliktlösning i det globala systemet، Almqvist & Wiksell،Eskilstuna
