عه‌بدۆڵا کۆنه‌پۆشی
گومان له‌وه‌دا نیه که کۆماری ئیسلامی ئێران حکوومه‌تێکی دیکتاتورو سه‌ره‌ڕۆه که هیچ توێژێکی کۆمه‌ڵگا له چالاکانی سیاسیه‌وه بگره تا ده‌گاته کرێکار،خوێندکار، ماموستاو قۆتابی، رۆژنامه‌نووس و ژینگه‌پارێز و هتد... له سه‌رکوت و زه‌بروزه‌نگه‌کانی بێ به‌ری نه‌بوون.
له راستیدا هیچ ده‌سه‌ڵاتێک نیه که به راده‌ی رژیمی ئێران له ماوه‌ی ته‌مه‌نیدا به هۆی کرده‌وه‌ی دژه مرۆڤانه‌‌وه ناوی له سه‌ر زاران بێت و به پانتایی جیهان له لایه‌ن ده‌وڵه‌تان و رای گشتی جیهانیه‌وه ره‌خنه‌ی لێگیرا بێت، ره‌خنه‌یه‌ک که له ساڵانی رابردوودا رۆژانه بیستراوه‌و له‌م دواییانه‌یشدا راپۆرتی ئه‌حمه‌د شه‌هید نوێنه‌ری نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان له سه‌ر پێشلکردنی مافی مرۆڤ له ئێران بڵاو کرایه‌وه‌و له 224 لاپه‌ڕه‌دا باسێک له‌و پێشلکاریانه کرا که ره‌نگه له‌م چه‌ندێڕه‌دا نه‌کرێت باسی راپۆرته‌که‌و هه‌روه‌ها ئه‌و پێشلکاریانه‌ی مافی مرۆڤ له ئێران بکه‌ین و مه‌به‌ستی ئه‌م نووسراوه‌یه‌ش نیه.
خه‌ڵک له سێبه‌ری ئه‌م سیستمه له ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی، له سه‌ره‌تایی ترین مافی خۆی بێ به‌ریه‌و هه‌ر ده‌نگێکی ناڕا‌زی به توندترین شێوه کپ ده‌کرێت. به کار هێنانی توندوتیژی، سه‌رکوتی ناڕازییان و بیرجیاوازان، زیندان، ئه‌شکه‌نجه‌و ئیعدام وڵامی ده‌سه‌ڵاتدارانه له به‌رامبه‌ر بیرجیاوازان و ده‌توانین بڵێن تاکه وڵامی داخوازیه‌کانی خه‌ڵک زیندان و ئیعدامه. ئه‌م بارودۆخه له‌و ناوچانه‌ی که که‌مایه‌تیه نه‌ته‌وه‌یی و ئایینیه‌کانی تێیدا ده‌ژین به تایبه‌تی له کوردستان به چه‌ند قات خراپتر و ناله‌بارتره.
کۆماری ئیسلامی ئێران هه‌ر له یه‌که‌مین رۆژه‌کانی به‌ده‌سته‌وه گرتنی جڵه‌وی ده‌سه‌ڵات له ئێران هه‌وڵی سه‌رکوتی هه‌مه لایه‌نه‌ی گه‌لی کوردی داو له ماوه‌ی 33 ساڵی رابردوودا خراپتر له رژیمه‌کانی پێش خۆی کوردستانیان میلیتاریزه کردو به داتاشینی تاوانی جۆراوجۆر گوشاره‌کانیان بۆ سه‌ر گه‌لی کورد زیاد کرد و ده‌ستیان له هیچ نه‌پاراست و مێژوویه‌کی دیکه‌ی ره‌شیان له تاوان بۆ رژیمه‌که‌یان تۆمار کرد.
له بارودۆخێکی وه‌هادایه که رێژه‌یه‌کی به‌رچاو له چالاکانی بواره جیاجیاکان له ژێر گۆشاره‌کانی رژیم به ناچاری هه‌ڵدێن وبۆ رزگار بوون له ئه‌شکه‌نجه، زیندان و ئێعدام خۆرهه‌ڵات به جێ ده‌هێڵن و یه‌که‌م شوێن که په‌نای بۆ ده‌به‌ن باشووری کوردستانه. به‌ڵام چیرۆکه خه‌مناکه‌کانیان لێره‌دا کۆتایی نایه‌ت.
کوردی خۆرهه‌ڵات که دێته باشووری کوردستان له جیاتی ئه‌وه‌ی که له باوه‌شی پارچه‌یه‌کی ئازادکراوی نیشتمانه داگیر کراوه‌که‌یداو له ئامێزی به‌شێکی دیکه‌ی نه‌ته‌وه دابه‌ش کراوه‌که‌یدا بحه‌سێته‌وه، به داخه‌وه تووشی ده‌یان ته‌نگ و چه‌ڵه‌مه‌ی دیکه ده‌بێته‌وه‌و زۆر جار به هه‌مان کلتووری داگیرکه‌ران مامه‌ڵه‌ی له گه‌ڵ ده‌کرێت.
زۆربه‌ی په‌نابه‌رانی کورد له بارودۆخێکی ناله‌باردا خۆرهه‌ڵات به جێ ده‌هێڵن و باری ئابووریشیان زۆر خراپه. په‌نابه‌رانی خۆرهه‌ڵات له باشوور به حه‌قده‌ستێکی که‌م کرێکاری ده‌که‌ن و ژیانیان له ئاستێکی زۆر زۆر نزمدایه، به تایبه‌تی ئه‌گه‌ر بنه‌ماڵه بن ده‌بێت بژیوی ژیانی خێزانێک دابین بکه‌ن. دابین کردنی شوێنی نیشته‌جێ بوون بۆ به‌شێک له خه‌ڵکی باشوور خۆی زه‌حمه‌ته به دڵنیایه‌وه بۆ خۆرهه‌ڵاتیه‌کان زه‌حمه‌تتره، هه‌ر بۆیه زۆربه‌یان له خانوویه‌کی یه‌کجار خراپ و نه‌گونجاودا ده‌ژین، هه‌یه به چه‌ند که‌س له ته‌نیا ژوورێک ژیان ده‌که‌ن و به زۆری ته‌نیا بژیوی رۆژانه‌و نانێکی مه‌مره‌و بژی په‌یدا ده‌که‌ن. کرێکاری هه‌رزانن و زۆر جار خاوه‌ن کار مافیان پێشل ده‌کات و حه‌قده‌سته‌که‌یان ده‌خوات.
چالاکانی سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی که بۆ داکۆکی کردن له نه‌ته‌وه‌ی کورد و کوردبوونیان زیندان و ئه‌شکه‌نجه کراون و له به‌ر مه‌ترسی گیانی په‌نایان بۆ باشووری کوردستان هێناوه باری ئه‌منیان له به‌رچاو ناگیردرێت و تاکه شتێك که گیانیان ده‌پارێزێت باردۆخی ئه‌مڕۆی ناوچه‌که‌و هه‌رێمی کوردستانه. کێشه‌و چه‌رمه‌سه‌ریه‌کانی په‌نابه‌رانی کوردی خۆرهه‌ڵات له باشووری کوردستان ئه‌وه‌نده زۆره که ده‌توانرێت ده‌یان چیرۆکی له سه‌ر بنووسرێت و ره‌نگه جار ناجارێکیش میدیا ئه‌هلیه‌کانی هه‌رێم ئاوڕێکی بچووک له‌و کێشانه بداته‌وه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی گرینگه که‌م ته‌رخه‌میه‌کانی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستانه له به‌رامبه‌ر ئه‌م که‌سانه‌دا.
له راپه‌ڕینی ساڵی 1991 به‌شێک له کوردستانی داگیرکراو به پێی ئه‌و هه‌له‌ی بۆی ره‌خسا توانی هه‌رێمێکی نیمچه سه‌ربه‌خۆ پێک بێنێت. حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان ئه‌و ئه‌زموونه‌ی مێژووی هاوچه‌رخی کورده که بوو به جێگای هیواو ئاواتی گه‌لی کورد له هه‌موو به‌شه‌کانی دیکه‌ی کوردستاندا. بۆ گه‌لی کورد به مانای قه‌ڵایه‌کی پته‌و بوو له به‌رامبه‌ر داگیرکه‌راندا که پشت و په‌نای بزووتنه‌وه‌ی رزگاری گه‌لی کورد بێت و هیوایه‌ک بۆ داڵده‌دانی یه‌کتری له‌کاتی ته‌نگانه و سه‌ختیه‌کاندا.
له هه‌مانکاتدا که گه‌لی کورد خۆشحاڵ بوو بۆ پێکهێنانی هه‌رێمی کوردستان و رزگار بوون له ده‌ست به‌عسی فاشیستی عیراق، بۆ وڵاتانی ده‌وروبه‌ری هه‌رێمی کوردستانی باشوور، که هه‌رکامه‌و پارچه‌یه‌کی کوردستانیان به سه‌ردا دابه‌ش کراوه ئه‌و ئه‌زموونه جێگای نیگه‌رانی بوو به شێوه‌یه‌ک که تا ئێستایش به هه‌موو توانایانه‌وه هه‌وڵی له نێوچوونی ده‌ده‌ن. کورد وته‌نی ئه‌گه‌ر به شه‌ڕو دۆژمنی بۆیان نه‌رۆخێت هه‌وڵیان داوه له رێگای دۆستایه‌تیه‌وه تێکی بده‌ن یان هیچ نه‌بێت بیکه‌ن به ئاسته‌نگێک له به‌رده‌م خه‌باتی پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستاندا.
به‌ڵام سه‌د مه‌خابن هه‌ڵسووکه‌وتی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان له به‌رامبه‌ر کورده‌کانی خۆرهه‌ڵات له ئاست چاوه‌ڕوانیه‌کانی ئه‌واندا نه‌بوو حکوومه‌تی هه‌ڕێمی باشوور تا ئێستا هیچ به‌رپرسیاریه‌تیه‌کی به ئه‌ستۆ نه‌گرتووه‌و له‌مباره‌یه‌وه چه‌ندین ناوه‌ندی بڕیاردان بوونی هه‌یه که بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی سیاسه‌تێکی شه‌فاف و روون له به‌رامبه‌ر په‌نابه‌رانی کوردی خۆرهه‌ڵات بوونی نه‌بێت. حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان تا ئێستا نه‌یتوانیوه رێگه‌چاره‌یه‌کی یاسایی له هه‌رێم دابنێت بۆ چاره‌سه‌ری گرفته‌کانی په‌نابه‌رانی کورد له باشووری کوردستان.
ده‌یان کۆسپی یاسایی و نایاسایی له‌به‌رده‌م په‌نابه‌ران دایه و به‌رده‌وام هه‌لومه‌رجی وه‌رگرتنی ئیقامه دژوارتر ده‌بێت و ده‌نگۆی ئه‌وه‌ش هه‌یه که ئیقامه‌ی سیاسی به کوردی پارچه‌کانی دیکه نه‌درێت به زۆری ئیقامه‌ی کاریان پێی بده‌ن تا به‌م شێوه‌یه هیچ به‌رپرسیاریه‌تیه‌کی سیاسی و ئه‌منی و نه‌ته‌وه‌ییان له سه‌ر نه‌بێت.
وه‌ک ده‌زانن مادده‌ی یه‌که‌می کۆنوانسیۆنی ژنو په‌سه‌ند کراوی ساڵی 1951 ده‌ڵێت: "په‌نابه‌ر که‌سێکه که به هۆکاری جیاجیای پێوه‌ندیدار به نه‌ته‌وه، ئایین، ره‌گه‌زو یان ئه‌ندامیه‌ت له گرۆپ و حیزب و لایه‌نێکی سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی یان به هۆی بیروباوه‌ڕی سیاسی له ژێر گوشارو ئه‌شکه‌نجه‌دا بێت. له هه‌مانکاتدا به هۆی مه‌ترسی گیانی ناتوانێت بگه‌ڕێته‌وه بۆ وڵاتی خۆی یان نایهه‌وێت بگه‌ڕێته‌وه بۆ وڵاتی خۆی."
ئه‌گه‌رچی به فه‌رمی وڵاتی عیراق ئه‌ندامی ئه‌و کۆنوانسیۆنه نیه‌و هیچ به‌رپرسیاریه‌تیه‌کی نه‌خستووه‌ته سه‌ر شانی خۆی به‌ڵام ئه‌مه نابێته پاساوێک بۆ ئه‌وه‌ی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان ئاوڕێک له‌و مه‌سه‌له‌یه نه‌داته‌وه.
ئه‌مڕۆ باشووری کوردستان خاوه‌ن حکوومه‌ت و پارلمانێکی سه‌ربه‌خۆیه که له سه‌ر زۆر شتی گرینگ بڕیارده‌ر بووه‌و ده‌بێت. بۆ وێنه هه‌وڵه‌کانی په‌رلمان و که‌سایه‌تی و ناوه‌نده‌کانی مافی مرۆڤ له کوردستان بۆ نه‌مانی سزای سێداره له هه‌رێمی کوردستان، له کاتێکدا که سزای سێداره له یاسای عیراقیدا کاری پێده‌کرێت. هه‌ر به‌و پێیه ده‌کرێت و ئه‌رکی سه‌ر شانی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان و به تایبه‌تی پارلمانی کوردستانه که خه‌مخۆری گه‌له‌که‌یان بن و هاونیشتمانانی خۆیان و به‌شه‌کانی دیکه‌ی نه‌ته‌وه‌که‌یان له پارچه‌کانی کوردستان له بیر نه‌که‌ن. جێ خۆیه‌تی و دره‌نگیش بووه که پارلمان بڕیار له سه‌ر مافی شارومه‌ندی ئه‌و کوردانه بدات که په‌ڕیوه‌ی هه‌رێمی کوردستانن و نابێت له‌م به‌شه له وڵاته‌که‌ماندا که هه‌ناسه‌یه‌کی ئازادی هه‌ڵمژیوه‌وه تا راده‌یه‌ک مه‌جالی پاڵپشتی پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستانی هه‌یه چیدی وه‌ک شاروومه‌ندی پله‌ی دووهه‌م و میوان بڕواندرێته ئه‌و که‌سانه‌ی له پێش هه‌موو شتێکدا له به‌ر کورد بوون ئازاردراون و په‌نایان بۆ هه‌رێمی کوردستان هێناوه.
ئه‌مه ئه‌رکێک و به‌رپرسیاریه‌تیکی مێژوویه که له سه‌ر شانی حکوومه‌ت و پارلمانی کوردستاندایه‌و چۆن به به‌رده‌وامی هه‌موو به‌رپرسانی حکوومه‌تی هه‌رێم ده‌ڵێن که پاراستنی ئه‌زموونی مێژوویی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان ئه‌رکی هه‌موو تاکێکی کورده هه‌ر ئاواش ده‌بێت حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان پاراستنی هه‌ر تاکێکی کورد به ئه‌رکی خۆی بزانێت.
