مەیسەم ڕەجەبی

^{بەشی فەرهەنگ و ئەدەب- کتاو پایایسم و جەریان ئەدەبیات کوردی لە ۲۱٦ پەڕە لە ژمارەگان هەزار دەنگ وە دەس پەخشێار ئاوەن پەخش کریاد.}

^{مەکتەب ئەدەبی_ فەلسەفی پایایسم لە نیمەێ دێیم داهەێ نەوەد لە ئێران شکڵ گردێیە و وە ناو یەکێگ لە جەریانەیل هاوچەرخ ڕێ د وەرێگ لە ئەدەبیات فارسی و کوردییە. لە کتاو ناو بردێ لە یەکێگ لە بەشەگان وە شێوەێ نۊسمان کوردی دەس گریاس ک لە سەر چشتەیلێگ لە ئێ زەمینە وە شێوەێگ ڕیک و پیکەو ئۊشیەێد.}

^{مەردم کورد وە تەوەجوو وە ڕەوش جۆغرافیاێگ ک دێرن لە پەنج وڵات ئێران، ترکیە، سووریە و بەشێگ لە ئەرمەنستان قەرار گردنە ک سێ شێوەێ نۊسمان دێرن:
۱- شێوەێ لاتین ک تالق وە کوردەیل کرمانج ترکیە دێرێد و تاسیر لە شێوەێ نۊسمان وڵات ترکییە گردێیە.
۲- شێوەێ نۊسمان کوردسان ئەراق ک هە ئەو نۊسمان ئەرەوی_ فارسییەسە ک دەسخوەش گۊیەڕیانەیلێگ لە نیشانە نان بۊیە و چەن گلە وتەێ نوو وە پێ زێاێ بۊیە.
۳- شێوەێ نۊسمانی کوردەیل ئێران ک قەدیمیترین شێوەێ نۊسمان مەردم کوردە.
کوردەیل لە دەورەێ ساسانییەیل شێوەێ نۊسمان پاڵەوی داشتنە و لە دۊیاێ هەڵامات ئەرەوەیل و قەبوول کردن دین ئسڵام شێوەێ نۊسمان ئەرەوی لە ئێران جی نیشین نۊسمان پاڵەوی بۊیە. وەێ بوونەو مەردم ئێران بۊنەسە خاون شێوەێ نۊسمانێگ ک ئمڕوو وە پێ شێوەێ نۊسمان فارسی ئۊشن هەر چەن جیاوازی خاسێگ وەل نۊسمان ئەرەوییا نەێرێد. هێما هێمان لە نۊسمانەیل سەدەیل گوزەیشتە هەروەسا هەڵوەسەیلێگ ک لە هەڵوەسێارەیل کورد مەنەسە جی شێوەێ نۊسمان ئەوانە وەل نۊسمان فارسییا جیاوازییەێگ نەێرێد. ئەمان ئاخرێگ وە تەوەجوو وە یە ک زووان کوردی نسبەت وە زووان فارسی چەن گلە وتە زێاێ دێرێد. ئەدەبیات مەکتووب هەوەجە دێرێد ک ئێ وتەیلە هێوەت بوون و نیشانەیلێگ ئڕاێان درس بوود.
سە شێوەێ نۊسمان کوردی لە ئێران وەێ مدووە چشتیلێگ کەم دێرێد و هەوەجە وە زێاێ کردن چەن وتە داشت ک بڕێگ لە وتەگان لە شێوەێ نۊسمان کوردسان ئەراق دیاری بۊیە و بڕێگ تر وە دەس نۊسێار کتاو «پایایسم و جەریان ئەدەبیات کوردی» درس بۊیە.
جیاوازی تر ئێ شێوەێ نۊسمانە وەل شێوەێ نۊسمان کوردسان ئەراقا لە یەسە ک نزیکتر وە شێوەێ نۊسمان فارسیە و نیشانەیل نیەنۊسیەێد بەڵکم نریەێد.
وە تەوەجوو وە یە ک مەدرسەیل پارێزگاێ کوردنشین ئێران وەل زووان ڕەسمی وڵاتا (فارسی) فێر بوون ئێ شێوەێ نۊسمانە تەقلاێگ ئڕاێ هێوەت فەرهەنگ هاولوو ئێرانییە و هەمیش ئرتبات زوور دار مەردم ئڕاێ نۊسان فەرهەنگ و زووان خوەێانە. کوردەیل یەێ قەوم ئێرانیین و فەرهەنگ هاولوو هەزاران ساڵەێ ئەوان نەباێەس وە هەڵوێژانن یەێ شێوەێ نۊسمان جیاوازی بکەفێدە بەێنێیان ک دەساو ئەوە ئڕاێ نەسڵەیل نوو غەریبەسازی و نێیاشتن ئرتبات وەل پێشێنەێ هاولوو تالیقی و فەرهنگی خوەێا وەل قەومەیل تر ئێرانیا بوود. هەروەسا ئێ شێوەێ نۊسمانە جوواو ئێ پرسێارەسە ک ئاێا لە بەێن کوردەیل ئێران زووان قوروانی شێوەێ نۊسمان بوود یا شێوەێ نۊسمان قوروانی زووان؟ ئەوە ک لە ئێران دۊنیەێد زووان کوردی قوروانی شێوەێ نۊسمان بۊیە ک لە کوردسان ئەراق وە وجوو هاتێیە و مەردم کوردنشین ئێران نیەتۊیەنن وەل ئەوێیا ئرتبات بەرقەرار بکەن. مدوو ئەسڵی ئەوەیشە یەسە ک مەدرسەیل وە زووان فارسییەو فێر بوون و وەختێگ ڕەوش وە ئێ شێوەسە عاقڵانەترین ڕێ ئڕاێ هێوەت زووان کوردی لە ئێران ئیسفا لە یەێ نۊسمانێگە ک فێشترین نزیکی وە شێوەێ فارسییا داشتوود تا فێشتر مەردم وە ڕەحەتی بتۊیەنن زووان خوەێان بنۊسن. ئەڵبەت لە ئێرە ناو بردن ئێ مەسەڵە زەروورە ک ئێ شێوەێ نۊسمانە دژمن د شێوەێ نۊسمان ترا نییە و لە لاێ د شێوەێ نۊسمان ترا وە حرمەت وە ئەوانە تۊیەنێد ئیسفا بوود. مەورد تر یە ک وەختێگ شێوەێ نۊسمان کوردی لە وەحدەت بچوودەو دەیشت و لە زێاێ بۊن نۊسمانی وە سەر بووەێد د شێوەێ نۊسمان وەل سێ شێوەێ نۊسمانا فەرخ فەرێگ لە مەسەڵە درس نیەکێد، تەنیا هێوەت فەرهەنگ و زووانە ک لە دنیاێ تکنۆلۆژیک و پڕ سرعەت ئمڕوو هەمیەت دێرێد و ئەر فەرهەنگێگ ڕێیەیل کوڵ و ئاسانیش لە پێش نەگرێد ڕووژ وە ڕووژ لە حاڵ لە دەس دان خوەێە ک باێەس وە ئێ ئەمرە دۊر لە هەر تاسبێگ بنووڕیەێدە پێیەو.}

^{لە شێوەێ نۊسمان وە ڕووژ بۊ کوردی ئێران(کوردێران) وە ئاماجەو وە جی هاوردن کەمییەیل ئەوە و لە پێش گردن ڕەوانی هاوسان ک ئرتبات وەل پێشێنەێ نۊسمانی و فەرهەنگی هاولووا نەوڕیەێدەو، وتەیل ژێرە:}

^{آ ا / ب / پ / ت / ج / چ / خ / د / ر / ز / ژ / س / ش / ع / غ / ف / ق / ک / گ / ل / م / ن / و / ه / ی.
(ڕ / ڵ / ۊ / ێ / ڤ / گْ«نختەێگ لە بانێ» / خْ«نختەێگ لە بانێ»)}

^{ــــَـــ ، ــــِـــ ، ــــُـــ
.}

^{زووان فارسی ۲۹ وتە دێرێد ک وە د دەسەێ دەنگدارەیل و بێدەنگەیل بەش کریەن دەنگەیل کوڵ ــــــَـــــ فەتحە، ـــــِ کەسرە، ـــــُــ زەمە و دەنگەیل بەرز «آ، وُ، ای» یە لە کوردیش وتەیل وە د دەسەی دەنگدار و بێدەنگ بەش بوون ک وتەیل دەنگدار کوڵ فەتحە، کەسرە، زەمە و دەنگەیل بەرز «آ، وُ، ای-ێ، ۊ، گْ »ێە}

^{وتەیل تر لە زووان کوردی و فارسی چۊ: ب، پ، ت، س، ر و... بێدەنگەیلن.}

<sup>وتەێ (ڕ):
وتەێ ڕ لە زووان فارسی وجوو نەێرێد و لە زووان کوردی وە شێوەێ (ڕ) خەس خوەنیەێد. ئێ دەنگ سەنگینە ئڕاێ یە وەل (ر) جییاوە بوود لە نیشانەێ بزوێن (v) لە ژێر ئەوە ئیسفا بوود. چۊ:
ڕێ، شاڕوو، ڕۊن.

وتەێ (ڤ):
شێوەێ خوەنێن وتەێ (ڤ) چۊ خوەنین وتەێ (وی=v )لە زووان ئنگلیزییە. لە زووان فارس ئێ دەنگە وجوو نەێرێد ئەما لە وتەێ (و) ئڕاێ ئەوە ئیسفا بوود. لە کوردی ئڕاێ ئێ دەنگە لە ف ک دۆ نختە وە پێ زێاێ بوود ئیسفا کریەێد چۊ: ڤی، هڤدە، عەڤدڵ.

وتەێ (ڵ):
وتەێ (ڵ)یش لە زووان فارسی وجوو نەێرێد و دەنگ خەس بۊ (ل)یە ک وەل بزوێنێگ (v) لە بان ئەوە ئێدەنگ جییاوە بۊیە. چۊ: تیەڵ، مشکڵ، قووڵە، ڕووڵە.</sup>

<sup>وتەێ (ۊ):
وتەێ (ۊ) لە کوردی باشوور وجوو دێرێد و دەنگ ئەوە لە وتەێ (و، ی) ئامێتە بۊیە و شێوەێ نۊسمانێ چۊ وتەێ (و)ێە و د نختە
نریەێدە بانێیەو. چۊ: هۊچ، کۊیە، هۊر، دۊر.

وتەێ(ێ):
وتەێ (ێ) نادیار، دەنگ ئامێتە بۊ (کەسرە، ی)ێە، ک لە نۊسمان کوردی وە شێوەێ ی ک بزوێنێگ ها بانێیەو نیشان دریەێد. تێر، شێر، نەرمێل، ژێر.

وتەێ (گْ):
لە کوردی باشوور دەنگێگ وجوو دێرێد ک لە ئامێتەێ د دەن (ن، گ)، وە وجوو تێد ک تا ئەلان وتەێگ ئڕاێ ئەوە دیاری نەۊیە وەێ مەنزوورە شێوەێ نۊسمان ئەوە وە شێوەێ گ ک د نختە نریەێدە بانێیەو پێشنێار کردیمە. ئاماژەێ واتەیل لە ئێ وتە: ئاگْوو، چگْۆڕ، دگْ، ماگْ، چگْاڵ، شگْ، ئەگْۊر، دڵگْ، پرشگْ، زڕگْ، کەگْر و...

وتەێ (خْ):
لە کوردی باشوور دەنگێگ ئامێتە بۊ لە دەنگ (غ، خ) وجوو دێرێد ک ئڕاێ ئەوە تا ئێرنگە وتەێگ دیاری نەۊیە ئڕاێ یە وتەێ (خْ) ک یەێ نختە وە پێ زێاێ بۊیە ئڕاێ ئەوە پێشنێار دایمە. وێنەێ
واتەیل لە ئێ وتە: نخْم، بەخْدا، دخْا، مەخْار، ئاخْە، بڵخْە، ئخْباڵ، لخْمە، مخْەێر، ئەخْزەر، پێخْام، بێ ئەخْماز، ئەخْد، مەخْز و... .

لە شێوەێ نۊسمان کوردی ئێران(کوردێران) د وتەێ تر وە وتەیل ئەلفبێ کوردی زێاێ بۊیە. یانێ جییا لە وتەەیلێگ ک تەکێیان ها شێوەێ نۊسمان کوردی ئەراقەو درس بۊیە د وتە ک نۊندەر دەنگەیلێگ لە زووان کوردیین زێاێ بۊیە. هەێما هەێمان ئێ شێوەێ نۊسمانە جیاوازییەێگ وەل شێوەێ نۊسمان فارسییا دێرێد یەسە ک چەن گلە وتەێ زێاێ دێرێد ک لە زووان فارسی وجوو نەێرێد و هەر هن زووان کوردییە، وتەیلێگ ک چەن شێوەێ نۊسمان دێرن، ک تەنیا چووار شێوەێ قەبوول کریاس (س، ز، ت، ه) مەسڵەن: سادق، زاڵم، تۊتی، هەێوان. قەبوول کردن شێوەێ وەتنی بۊن واتەیلێگ چۊ خاب، کامڵەن، کۆبرا و...

جیاوازی ئێ شێوەێ نۊسمانە وەل کوردی ئەراقا: ـــ وتەێ هەمزه(لە شێوەێ نۊسمان کردی ئێران وتەێ هەمزە «ئ ء» وجوو نەێرێد) مەسڵەن: ڕئالیسم وە شێوەێ رعالیسم نۊسییەێ یا زئووس وە شێوەێ زعوس.</sup>

^{ــ د وتەێ زێاێ بۊ (گْ، خْ)}

^{ــ نیشانەێ فەتحە، کەسرە، زەمە(لە شێوەێ نۊسمان کوردی ئێران نیشانە نریەێد) مەسڵەن: خَوَر، وَت، ڕوُڵە}

^{ـــ قەبوول کردن تەنیا وتەێ ه(لە شێوەێ نۊسمان کوردی ئێران ح وجوو نەێرێ) مەسڵەن: هڵامات، همڵە}

^{ـــ قەبوول کردن (آا) (لە شێوەێ نۊسمان کوردی ئێران ک لە شێوەێ نۊسمان فارسی (آا) گیریەێد) مەسڵەن: آفرین، لاوار}

^{ـــ و وو ک لە فارسی (وُ) نۊسییەێد و لە واتەیلێگ ک هجاێ مێانی (وُ) وە د وو نۊسییەن چۊ: داوود، کیکاووس، طاووس. سە لەزووان فارسییش ئێ وتە د حاڵەت نۊسمانی دێرێد ئەما بێتر یەسە وە شێوەێ (وُ) ک هە ئەو دەنگ بەرزەسە بنۊسییەێد مەر لە بووتەیلێگ جییا}

^{وە تەوەجوو وە ئەوە ک وەتیاد ئێ شێوە ڕێ هاوسەنگێگ دێرێد و هەم کوردەیل ئەراق و هەم فارس زووانەیل و هەم کوردەیل مەدرسە ڕەو وە زووان فارسییەو تۊیەنن ئرتبات وەڵێیا بگرن. ئێ شێوەێ نۊسمانە تەکێ ها زووان کەڵهۆڕییەو ئەر دەنگێگ لە زووان یا هۊردە زووانەیل تر کوردی وجوو نەێرێد تۊیەنیم وە ئێ شێوەێ نۊسمانە زێاێ یا کەمەو بوود تا وە زووانەیل تر
«بنەماێ داڵگ زووان کوردی» ڕەنگ کوومەڵاێەتی بووەخشێد.}

٢٧/٤/٢٠٢٢