دانا شوانی

^{پەرەسەندنی مرۆیی بەهۆی ئەو گەشەسەندنەی بە خۆیەوە بینیوە، چەندان ئاستەنگ و كێشەی بۆ دەزگا كۆمەڵایەتی و كلتوورییەكان لەگەڵ خۆیدا هێناوە، ئەم پەرەسەندن و مەترسییانەش سەرتاپای كۆمەڵگە مرۆییەكانی گرتۆتەوە، بۆ نموونە، ناوچەی شاری گەورەو دانیشتوانی زۆر، تۆڕی گواستنەوەو گەیاندنی دوورودرێژ، بەپیشەسازیكردنی مادە خاوەكان و بەرهەمهێنانی مادەی خۆراكی و بەرخۆری و بەكارهێنانی لەرادەبەدەری كاڵاكان بۆتە هۆی هێنانەكایەوەی پەیوەندییەكی تازە لە نێوان كۆمەڵگەو ژینگەی سروشتی، بۆیە پێویستە لەبارەی پرسی مەترسی و ناجێگیری ژیانی رۆژانەمان بدوێین و بیر بكەینەوە.}

^{لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم، كۆمەڵناسەكان بەو بڕواو بۆچوونە گەیشتن كە مرۆڤەكان خەریكە دێنە نێو قۆناغێكی تازەوە كە ئەدگارو تایبەتمەندییە سەرەكییەكەی بریتییە لە كۆمەڵگەی ریسك یان مەترسی (كە ئۆڵریش بێك بە وردی باسی لێ دەكات، لەم لێكۆڵینەوەیەش لە پێشتر باسمان لێی كرد)، لە كۆمەڵگە پڕمەترسی یان ریسك، مرۆڤەكان دەبێ تواناو وزەكانی خۆیان بخەنە خزمەت مەترسی و ئەگەری مەترسییەكانەوە كە بەسادەیی ئەویش بریتییە لە درێژەدان بە شێوەی ژیان لە دنیای پیشەسازی و خۆشگوزەرانی ماددی و شێوا‌زەكانی ژیان، لەم گۆشەنیگایەوە دەكرێ بپرسین ئاخۆ خراپییەكانی ژینگە بەسەر چاڵاكییە مادییەكان كە هەموومان پابەندین پێیەوە، چیین ؟}

^{جۆرەكانی پیسبوونی ژینگە ...}

^{لە راستیدا لە دنیای مۆدێرن كەم كۆمەڵگە هەیە تووشی پیسبوونی ژینگەیی نەبووبێتەوە، بەڵام قەبارەو كاریگەری پیسبوونی ژینگەیی لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی تر گۆڕانی بەسەردا دێت، ئەویش وەستاوەتە سەر قەبارەی كارگە پیشەسازی و ئاستی هۆشیاری تاكەكان لەو كۆمەڵگایانەدا، لەو كۆمەڵگایانەی كە ئاستی هۆشیاری ژینگەیی لە ئاستێكی لاوازدایە، ئەوا پانتایی پیسبوونی ژینگەیی بەرادەیەكی زۆرتر دەبینرێت لە بەراورد بەو كۆمەڵگایانەی كە تاكەكانی ئاستی هۆشیاریان بەرزە لە بەرامبەر پاكڕاگرتنی ژینگە، هەر بۆیە جۆرو شێوازەكانی پیسبوونی ژینگە لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی تر گۆڕانی بەسەردا دێت، ئەو جۆرەی بۆ نموونە لە كوردستاندا باوە رەنگە هەمان جۆری پیسبوونی ژینگە لە كۆمەڵگایەكی تر باو نەبێت لە بنەڕەتدا رەنگە هەر بوونی نەبێت، وەك ئەوپیسبوونەی نەوت و پاڵاوگە نەوتییەكان دروستی دەكەن، لەو كۆمەڵگایانەدا بوونی نییە كە پاڵاوگەی نەوت و چاڵی دەرهێنانی نەوتی نییە، هەوڵ دەدەین بە وردی بەشێك لەو جۆرانەی پیسبوونی ژینگە بدوێین و شی بكەینەوە كە خۆی لە سێ جۆری پیسبوونی ژینگەی دەبینێتەوە ئەوانیش پیسبوونی هەوا؛ پیسبوونی ئاوو پیسبوونی زەوی، بەڵام هەموو ئەو شتانەی لە دەرەوەی ئەم سێ جۆرە پیسبوونە لە چەشنی بەرزكردنەوەی دەنگی مۆسیقا بە پیسبوونی ژینگەیی لە قەڵەم دەدرێن‌:}

^{ئەلف: پیسبوونی هەوا}

^{هەموو جۆرەی پیسبوون دەكرێ لە رێگەی ئۆتۆمبێل و ئامرازەكانی تری گواستنەوەو كارگەو گازەكان یان لە رێگەی دووكەڵی پاڵاوگە نەوتییەكانەوە دروست ببێت، هەروەها زۆربەی ئەو پیسبوونانەی دەبنە مەترسی بۆسەر تەندروستی مرۆڤ، شایەنی بینین نین؛ ئەمە لەبارەی ئەو كەسانەی كە دەبنە هۆكاری پیسبوونەكەش هەر راستە، لەم ساڵانەی دوایی چۆنایەتی هەوا بۆتە بابەتێكی جێی بایەخ لە جیهاندا، لە سەدەی نۆزدەو سەرەتاكانی سەدەی بیستەم، ئەو دووكەڵانەی كە شارە پیشەسازییەكانی تەنی بوو، بووە هۆی زۆربوونی رێژەی مردن و نەخۆش خستنی دەیان و بگرە هەزاران كەس، بۆیە ئەم پرۆسەی پیسبوونی هەوایە درێژەی كێشا تاكو رێكخراوەو سەنتەرو زانكۆكان توێژینەوەیان لەبارەی سەرچاوەكانی ئەو پیسبوونە ئەنجامدا، حكومەت لە رێگەی راسپاردەكانی ئەو توێژینەوانە بەشێك لەو پرۆسەی پیسبوونی هەوایە كەم بكاتەوە، بەڵام ئەم پرۆسەیە هێشتا لە وڵاتە دواكەتووەكان بەردەوامی هەیەو حكومەت نەیتوانیوە كۆنترۆڵی ئەو پیسبوونە بكات، دەكرێ بڵێین لە رابردوو لە ئێستاشدا پیسبوونی هەوا بەربڵاوترین جۆری پیسبوونە لە سەرتاسەری جیهانداو كوردستانیش یەكێكە لەو سەرزەمینانەی كە بێ بەش نەبووە لە پیسبوونی هەواكەی.}

^{ب: پیسبوونی ئاو}

^{پیسبوونی ئاوو سەرچاوەكانی ئاویش هاوشان بە جۆرەكانی تری پیسبوون یەكێكە لە پڕ مەترسی ترین جۆری پیسبوون، هەر چەندە زۆربەی جیهان بەدەست پیسبوونی ئاوو كەمبوونی سەرچاوەكانی ئاوی خاوێن دەناڵێنن، بەڵام ماوەی جارێك كۆنفرانس و كۆنگرەی تایبەت سەبارەت بە ئاو سەرچاوەكانی ئاو دەبەسترێن.}

^{لە شارە گەورەكانی وەك مەكسیكۆی ئەمریكاوە بیگرە تا دەگاتە قاهیرەو شەنگەهای، كۆمەڵە خەڵكانێك هەن هیچ هەڵبژاردنێكیان نییە بۆ خواردنەوەی ئاوی خاوێن، نەبوونی ئاوی خاوێن هۆكاری سەرەكییە بۆ بڵاوبوونەوەو تووشبوونی مرۆڤ بە نەخۆشییەكانی وەك كولێرا، هەر چەندە ئاست و كوالێتی ئاوی خواردنەوە توانراوە لە چەندان وڵات رێكبخرێت، بەڵام هێشتا ئەم پرۆسەیە سەرتاپای جیهانی نەگرتۆتەوەو هێشتاكەش وڵاتانی جیهانی سێیەم بەدەست نەبوونی ئاوی خواردنەوەی پاك دەناڵێنن، هەر چەندە وڵاتانی وەك ئەمریكاو وڵاتانی ئەوروپا تارادەیەك توانیویانە ستاندارو كوالێتی ئاوی خواردنەوە بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن.}

^{لە كوردستاندا پیسبوونی ئاو كەم تا زۆر دەبینرێت، چونكە مەبەست لە پیسبوونی ئاو تەنیا پیسبوونی نییە بە مادەی تر، بەڵكو بەفیرۆدانی ئاویش بۆ خۆی جۆرێكە لە پیسبوونی ئاو، نابێ ئەوەشمان لە بیربچێت بەهۆی بێ پلانییەوە لە كوردستان زۆر زیان بە ئاوی ژێرزەوی گەیەنراوە، ئەوا سەرباری پیسبوونی ئاوی رووبارو دەریاچەكان ئەویش بەهۆی تێكەڵاوبوونی ئاوی ماڵان لەگەڵ ئەو رووبارو دەریاچانە.}

^{ج: پیسبوونی زەوی (Soil pollution)}

^{پیسبوونی زەوی یان خاكیش یەكێكە لە هەرە بەربڵاوترین جۆری پیسبوون لە سەرتاسەری جیهاندا، لە راستیدا پیسبوونی خاك لە هەردوو سەرچاوەی سروشتی و مرۆییەوە رووبەرووی پیسبوونی دەبێتەوە، بەڵام ئەم رۆژگارە دەكرێ بڵێین كاریگەری پیسبوونە مرۆییەكە یەكجار زیاترەو داهاتووی خودی مرۆڤیشی خستۆتە مەترسییەوە،}

^{بۆیە دەكرێ بڵێین پیسبوونی زەوی یەكێكە لە كێشە هەرە گەورەكانی ژینگەی مرۆیی و رووەكی، ئەم پیسبوونە بەهۆی لە ناوچوونی گیاو رووەكەكان و كەمبوونەوەی گەشەسەندنی گیاكان و دواجار بەبیابانبوونی خاك كۆتایی پێ دێت، هەر چەشنە گۆڕانێك لە تایبەتمەندییە پێكهێنەرەكانی خاك، بەو چەشنەی كە سوود وەرگرتن لە خاك سنوردار دەكات، ژمارەیەك لە چاڵاكوانانی ژینگە دەڵێن: مەترسی پیسبوونی زەوی، كەمتر نییە لە پیسبوونی هەوا، بەڵام لەبەرئەوەی ئەم جۆرە پیسبوونە بەرجەستەو روون نییە لەبەرچاومان، بۆیە كەمتر بایەخی پێ دەدرێت، كۆمەڵناسانی ژینگە پێیانوایە زەوی لە دوو بەشی سەرەكی پێكدێت: یەكەمیان، خاكی مردوو یان مردووەخاكە كە لەبەردو كەرەسەتە خاوەكانی ژێر زەوی پێكدێت‌ و دووەمیان، زیندەخاك یان خاكی زیندووە كە لە گیاو پووشی سەرزەوی پێكدێت، پیسكردنی هەر یەكەیان بە پیسبوونی ژینگە لە قەڵەم دەدرێت.}

٥/٤/٢٠٢٢