ئەژناسەو زوانی هەورامی بە پاو کتێبوو بدایةالللغه ی

^{مۆدەڕڕێس سەعیدی}

^کورتە

^{لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەمی زایینیەوە کە ڕۆژهەڵات ناس و زمانناسە بیانییەکان ئاوڕیان لە کوردستان و کۆمەڵگای کوردی داوەتەوە، بیر و ڕای جیاوازیشیان لە بارەی هەورامان و هەروامیەکانەوە خستۆتە ڕوو. هەندێک لەم زمانناسانە هەورامییان بە زمانێکی سەبەخۆ و هەندێکیش بە زاراوەیەک لە کوردی زانیوە.}
^{ئەوانەی کە هەورامییان بە زمانێکی سەربەخۆ داناوە، بێ سەرنجدان بەوەی کە ئەم زمانە لە درێژایی مێژوودا چی پێ گوتراوە، ناوی کوردیان لە زمانی هەورامی داماڵیەوە و هبە زمانێکی ناکوردی داویانەتە قەڵەم. لە ‌حاڵێکدا زمانناسەکان بۆیان نیە لە دەربڕینی ئاکامە زانستیەکانی لێکۆلینەوەکانی خۆیاندا چەمکە مێژووی و نەتەوەییەکان دەسکاری بکەن و بۆ دیاری کردنی ئەم چەمکانە دەبێ پشت بە مێژوو ببەسترێت. لەم نوسینەی خوارەوەدا بە ئاوردانەوە لەسەرچاوەیەکی تایبەت واتە کتێبی بدایەاللغه ی میرزا عەلی ئەکبەری وەقایێع نگار، شوناسی مێژووی زمانی هەورامی خراوەتە بەر باس و گفتگۆ و بەو ئاکامە گەیشتوین کە لەم سەرچاوەش وەک سەرچاوە مێژوویەکانی تر، زمانی هەورامی بە کوردی پێناسە کراوە. بۆیە ئەم شوناسە مێژوویە دەبێ لەلایەن زمانناسەکانیشەوە بەرچاو بگیرێت و تەنانەت ئەو زمانناسانەش کە هەورامی بە زمانێکی سەربەخۆ دەزانن، دەبێ بە کەڵک وەرگرتن لە چەمکی " زمانە کوردیەکان" ، زمانی هەورامیش لە ژێر شوناسی کوردبووندا پێناسە بکەن. لە ‌حالێکدا کە دەستەیەک لە زمانناسەکان بێ سەرنجدان بە شوناسی مێژووی زمانی هەورامی کە لە سەرچاوە مێژوپیەکاندا بەردەوام وەک کوردی پێناسە کراوە، چەمکە مێژووییەکانیان بە خواستی خۆیان شێواندوە و هەورامیان بە زمانێکی جیا لە کوردی داوەتە قەڵەم.}

^{کرێڵ واچێ: هەورامی، کورد،زوان ، شوناس، بدایه اللغه}

^{بدایه اللغه و نویسەرەکەش}

^{بدایة الغة، فەرهەنگێوی کوردی بە فارسیا، میرزا عەلی ئەکبەری وەقایعنگاری کوردستانی، جە ساڵەو ۱۲۸۶کۆچی مانگی/۱۸۶۹ زایینی یەنە، نویستەن. میرزا عەلی ئەکبەر کە فرەتەر بۆنەو کتێبێوتەریش بە نامێ «حدیقه ناصریه» یۆ ئەژناسیان، جە تیرەو «قادری»یاو شاروو سنەی و مامۆزاو ماه شەرەف خاتوون مەستوورێ ئەردەڵانێ، بیەن.}

^{کتێبوو بدایة الغة ی جە دوێ بەشە جیاوازا فەراهەم ئامان . یەکەم مۆ‌قەدەمێوی ۲۸لاپەڕەیی بە قەڵەموو میرزا عەلی ئەکبەری وەقایعنگاری جە بارەو ئەسڵ و ڕیشوەو کوردا و و زوانی کوردیۆ، کە چەنی کورت بیەیش، ئەهەمیەتێوی فراوانش هەن و متاومێ واچمێ کەمتەر کتێبێوی تاریخیەنە پا ئەننازە زانیارێ ورد و ئێژەیما جە بارە جۆغرافیای تاریخی زوانی کوردیۆ دەس گنا. بەشی دووەم و ئەسڵی کتیبەکەیچ کە سەرجەم دەوروو ۲۰۰ لاپەڕان، بە شێوازوو فەرهەنگناما، واچێ کوردیێ و وەرانوەرشاوە مانا فارسیەکێشا، ئامەینە.}

^{وەڵێ ئانەیە بلمێ سەروو ئەسڵوو باسەکەی، پەنەوازا دوبارە تەئکید سەروو ئانەیە کەرمێوە کە کتیبوو بدایة اللغة ی پارادایموو سۆننەتیەنە نویسیان و نویسەرەکەش نەک ڕۆشنویرێوی غەربگەرا، بەڵکوو میرزایێوی سوننەتی شاروو سنەی بیەن کە کتێبەکێش جە درێژەو سوننەتوو تاریخنویستەو دەورە ئەردەڵانەکانە نویسیەینێ. چانیشا کتێبوو « حدیقة الناصریه» ی کە بە نامێو ناسرئەڵددین شای قاجاریۆ نامێ نریان و کتێبوو بدایه الغة ی کە کەمێو دمای وڕاو حوکمڕانی ئەردەڵانەکا، بە سفارشوو شازادەی قاجار، فەرهاد میرزا معتمد الدوله، مامۆو ناسرئەددین شا و حاکمی تازەو کوردستانی، نویستەنش و حەر پادیچی پێشکەشش کەردەن.}

^{وەقایعنگار چیروو کاریگەری گوتاروو ناسیۆنالیزم و نەتەوەسازیەنە نەبیەن تا واچمێ زانیارەکێش جە بارەو زوانی کوردیۆ، بە مەرامی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەسکاری کریەینێ. حەرپاسە حەرگیز نەمەتامێ واچمێ کە وەقایعنگار و باقی تاریخنویسە سۆننەتیەکێ، چیروو کاریگەری ویروو ناسیۆنالیزمی کوردیەنە، ئی زانیاریێشا دەینێ. چوون ئەوەڵین ڕۆشنویرە ناسیۆنالیستە کوردەکێ دەوروو نیم قەرن دماو نویسیاو کتێبوو بدایة الغةی،نەک شاروو سنەیەنە، بەڵکوو ئیستانبوولەنە پێدا بیێ و گوتاری ناسیۆنالیسمی کوردی فرە دێرتەریچ یاوا کوردستانوو ئێرانی و ئەوەڵین ڕۆشنویرە کوردەکێ کە هۆرگیرێ ئی گوتاریە بێنێ، دەوروو هەشتا ساڵا دماتەر شاروو مەهابادیەنە سەرەشا هۆردا و ڕۆشنویرەکێو شاروو سنەی فرە دێرتەریچ کۆتێ چیروو کاریگەی ئی گوتاریە. پەوکی جە دیدی تاریخیەنە،زانیاریەکاو میرزاعەلی ئەکبەری وەقاییعنگاری جە بارەو جوغرافیاو زوانی کوردی و ئا زوانێ کە بە کوردی ئەژناسیەینێ، متاومێ بە دڵنیایێوی فرەوە یاگێ باوەڕی بزانمێ.}

^{ئەژناسەو زوانی هەورامی جە بدایة اللغة نە}

^{وەقایعنگار «کورد»ی بە چەمکێوی قەومی/ نەتەوەیی مزانۆ و حەر پاسە ئەژناسەو قەوم و نەتەوەیەنە ئامان، پاسەش منیۆرە کە ڕەگ و ڕێشەو گردوو کوردا ئەسڵەنە گێڵۆوە پەی یۆی کە وەقایعنگار بە «تاتەو کوردی» نامێش بەرۆ. ئی تاتە زارۆڵێ و نەوێ فرێش چنە کەوتێنێوە و هەر تاقمێوشا لایێو جە وەڵاتێوی کە بە نامێشاوە بە «کوردستان » مژناسیۆ, وەڵای بیێنێوە. بە زوانوو خەڵکوو کوردی جە دیدوو وەقایعنگاریەنە ماچا «کوردی»، بەڵام بۆنەو ئانەیە کە کوردستان وەڵاتێوی کویسانیا و بە واتەو وەقاییعنگاری بە ویردەو ساڵا، هەر تیرە و تاقمێو جە کوردا «زوانێوی کوردی تایبەت بە وێشا» پەیدا کەردەن کە چنی یەکتری فەرقشا هان، تا یاگێو کە فرەو جارا کوردەکێ نمەیاوانە زوانوو یەکتری. بەڵام ئی زوانێ نزیکایەتی فرەشا جە یۆترینی هەن و گردشا بە کوردی مژناسیا.}
^{وەڵتەر، شەرفخانی بدلیسچ ئەژناسێوی نزیک چینەیشە جە «کورد»ی دان دەسۆ و بە تاقم و تیرێ خەڵکی به زوان جیاواز، نامێش بەردێنێ کە گرد چیروو چەمکوو«کورد»یەنە مژناسیا و وێچشا حەر پاسە وێشا ئەژناسە کەرا. بەڵام وەقایعنگار تەنانەت چەمکوو « لغات کُردی » یا « زوانە کوردیەکا»یچش بە کاربەردەن و ڕەنگا یەکەم کەس بۆ کە چی تەعبیریه ئیستفادەش کەردەبۆ. ئی زوانێ لاو وەقایعنگاریۆ گرد بە کوردی و قسەکەرەکێشا بە کورد ئەژناسیەینێ.}
^{وەقایعنگار زوانوو خەڵکوو هەورامان و ژاوەرۆیش چێروو تیتروو «گۆرانی» یەنە ئاوردەن و بە « کوردی گۆرانی» نامێش بەردەن. کوردی گۆرانی یا زوانوو خەڵکوو هەورامانی بە واتەو وەقایعنگاری ئەوەڵین و کۆنتەرین زوانێوا کە « تاتەو کوردا » ئاردەنەنە و فەسێحتەرین و وەشتەرین زوانی کوردیا. تانەت وەقایعنگار ئی زوانشە ( یانێ زوانی کوردی خەڵکوو هەورامی) کەردەن بە تەرازوو و میعیار پەی هۆرسەنگناو ئەو زوانە کوردیەکا. پەی نموونەی جەبارەو لۆڕاوە ماچۆ کە زوانشا چنی زوانی کوردی گۆرانی فەرقش فرەن و ئا فەساحەتە کە زوانی گۆرانی هەنش، ئێد نیاش. یا زوانوو ئەردەڵانەکاش دماو گۆرانی بە فەسێحتەرین زوانی کوردی نیانەرە، یان وەختێو باس جە زوانی کرمانجی کەرۆ، دیسان « کوردی گۆرانی« ( هۆرامی ) بە ئەسڵوو زوانی کوردی منیۆرە و ماچۆ کورمانجی ( وارین )جیاوازیێوی فرەش چنی گۆرانی، ئەردەڵانی و باقی زوانە کوردیەکا هەن!}

^{جۆگڕافیاو زوانی هۆرامی دلێ ڕاسەو سەدەی نۆزدەی زایینیەنە}

^{بەپاو کتێبوو بدایة الغة ی بڕێو فەکتێ مۆهیممێما جە بارەو جۆغرافیای زوانی کوردەواری و دۆخی زوانی شاروو سنەی، پەی دەس گنا کە جیاوازێوی فرە شا چنی کلیشە وەڵینەکا هەن:}
^{جەبارەو جۆغرافیاو زوانی هۆرامیۆ، تەسەوۆری زاڵ و کلیشەیی بە تایبەت دلێ ئێمەی هۆرامی زوانیەنە، ئانەنە کە خەڵکوو شاروو سنەی تا ئەوەڵەکاو سەدەو ویسی زایینی، هەورامی زوانێ بیێنێ و بە تایبەت فرە جە کەسایەتی و نامداراو ئی شاریە، پێسە خانەدانوو ئەردەڵانی و کەسانێو پێسەو مەستورە خانمێ، بە هۆرامی زوان مزانمێ. ئەڵبەت نزیکەو پەنجا ساڵا وەلێ نویسیاو کتێبوو بدایه اللغة یەنە، ڕیچی ئینگلیسی ئیشارەش بە گۆرانی زوان بیەو خەڵکوو شاروو سنەی و ئەمیرە ئەردەڵانەکا کەردەن. زانیاریێ بڕێو کتیبە تاریخیا پێسە زبدة التواریخوو مەلا حەمە شەریفی قازی کە ئەردەڵانەکێش بە «کوردی گوران» نیەینێرە و حەر پاسە بڕێو نیشانێ تەرێچ، یاگێو دوەدڵی نمازاوە کە سەردەمێو خەڵکوو شاروو سنەی و خانەوادەو ئەردەڵانەکا هەورامی زوانێ بیێنێ. بەڵام جە سەدەی نۆزدەی میلادیەنە بەکاربەردەو زوانی هۆرامی پێسەو زوانوو شێعر و ئەدەبی جە لاو بڕێو جە ئیلیتاو شاروو سنەیۆ، چانیشا مەستوورەی ئەردەڵانێوە و حەرپاسە نویستەکەو د.سەعیدخانی کوردستانیچ جە مۆقەدەمەو کتێبوو مزگانیەنە ( کە باس جە کاڵۆبیەو زوانی هەورامی چی شارەنە جە سەرەتاکاو سەدەی ویسی زایینیەنە کەرۆ) ، پاسشە کەردەبێ کە فرەو کەسی پی باوەڕیە بیاوۆ بکە درێژاو سەدەی نۆزدەی زایینیچەنە تا سەدەموو سەعیدخانی کوردستانی، خەڵکوو شاروو سنەی و ئیلیتەکێو ئی شاریە. هۆرامی زوانێ بیێنێ.}
^{بەڵام زانیاریەکێ کتێبوو بدایة الغة کە فرەیچ ئاشکراو سەرڕاسێنێ، پاسه کەرۆ کە بیاومێ پی قەناعەتیە کە مشۆ بەیمێوە پی باوەڕیەرە و زەمانوو فاڕیاو زوانوو شاروو سنەی پەی لانیکەم ۵۰ ساڵا وەڵ نویسیاو کتیبوو مزگانی، گێڵنمێوە.}
^{جە کتێبوو بدایة اللغة یەنە بە ئاشکرا جۆغرافیا و زوانی هۆرامی وەرتەسک کریانۆ پەی دوێ مەحاڵا، هەورامان و ژاوەۆ. ئینە نیشانە مدۆ کە دلێڕاسەو ئاخرەکاو سەدەی نۆزدەی زایینی و ڕەنگا فرە وەڵتەر چانەیە، جۆغرافیاو زوانی هەورامی هامشێوەوە سەردەموو ئێمە بیەن و ئی زوانە جگە بڕێو یاگاو بەر جە هۆرامانی پێسە کەنووڵەو و ڕێژاوی، یاگاتەریەنە بە شێوێوی وەروەڵا قسێش پنە نەکریەینێ. وەقایعنگار لانی کەم نەسڵێو وەلێ سەعیدخانی کوردستانیەنە، باسێو جە گۆرانی ( هەورامی) زوان بیەو شاروو سنەی نمەکەرۆ کە هیچ، تەنانت فرە بە ئاشکرا و بێ پێچ و پەنا، ئانەما پەی وزۆ بەر کە چاسەردەمەنە خەڵکوو سنەی بە زاراوێوی فرە نزیک جە زاراوەو ئیسەو ئی شاریە،قسێشا کەردێنێ. وەقایعنگار ئی زاراوەشە بە « زبان اردلان و کردستان سنندج» ئەژناسە کەردەن.}
^{حەرپاسە ئیشارەما پنە کەرد وەقایعنگار هەورامان و ژاوەرۆش پێسەو دوێ مەلبەندە ئەسڵیا کە بە کوردی گۆرانی قسێ کەرا، ئەژناسە کەردێنێ، بەڵام شاروو سنەیچەنە تایێفەو مەردوخیەکا هەورامی زوانێ بێنێ. جگە چادیشا دویەر تایێفێ هەورامی زوانێ شاروو سنەیەن ژێوێنێ کە فرەتەر کاسبکارێ بێنێ و دلێ خەڵکوو سنەیەنە بە تایێفەو « چێش کەروو! »وا مەشهووێ بێنێ. زوانوو فرتەروو خەڵکوو شاروو سنەی و تایێفەو ئەردەڵانیەکا جیاواز چی دویەر تایێفەیه بیەن.}
^{وەقایعنگار بە ئاشکرا واتەنش که جە فەرهەنگوو بدایة اللغة یەنە، زوانوو خەڵکوو شاروو سنەیش گێرتەن بە بنەما. وەختێو تەماشەو واچەکاو ئی کتیبیە کەرمێ پەیما بەرگنۆ کە ئی زوانە هەورامی نیا و حەر ئا زاراوەنە کە ئیسەچ خەڵکوو شاروو سنەی قسێش پنە کەرا. تەنانەت بێجگە جە واچەکا، بڕێو «فعل» و «مصدر»ێ چی کتیبەنە ئامەینێ کە هیچ یاگێو دوەدڵی چابارەو نمازۆوە. پەی نموونەی :}

^{اَبریا (ئەبڕیا ): یعنی بریده میشد}
^{اتوریا (ئەتۆریا ): یعنی قهر میکرد}
^{اَپژمیت ( ئەپژمێت ): یعنی عطسه میکند}
^{اَوَریت ( ئەوەڕێت ): یعنی عوعو میکند}

^ئەنجام
^{کتێبوو بدایة اللغة کە جە ساڵەو ۱۲۸۶ک/۱۸۶۹ ز ، میرزا عەلی ئەکبەری وەقایعنگاری کوردستانی نویستەن و پێشکەشش کەردەن بە شازادە فەرهادمیرزا قاجاری، پارادایموو سۆننەتیەنە نویسیان و نویسەرەکەش تاریخ نویسێوا کە جە درێژەو سوننەتوو تاریخنویستەو ئەردەڵانەکانە ویر کەرۆوە.}
^{هەر پێسە سەرچەمەکا تەری، بەڵام ئی سەرچەمە بە ئاشکرایی و سەراحەتێوی فرە تەرۆ، خەڵکوو هۆرامانیش بە کورد و زوانەکەشا ( کە بە کوردی گۆرانی نامێ بریان ) بە کۆنتەرین و فەسێح تەرین زوانی کوردی نامێ بەردەن و تەنانەت زوانی هەورامیش بە معیاروو کوردبیەی نیانەرە و ئەو زوانە کوردیەکێش بە پاو نزیکی یا دور بیەی جە زوانی هەورامیۆ ، هۆر سەنگنەینێ.}
^{بەڵام چنی ئینەیە، بە پاو زانیاریەکاو ئی کتیبیە، پەیما بەر گنۆ کە پە پێچەوانەو زانیاریەکاو سەعیدخانی کوردستانیۆ کە بیەن بە هۆو ئانەیە فرەو کەسی پاسە بزانۆ کە خەڵکوو شاروو سنەی تا سەرەتاکاو سەدەو ویسی زایینی، بە هۆرامی قسێشا کەردێنێ، خەڵکوو ئی شاریە لانی کەم نەسڵێو وەڵی سەعیدخانیەنە بە زوانێوی فرە نزیک جە زوانوو ئی سەردەمەو شاروو سنەیۆ قسێشا کەردێنی کە وەقایعنگار بە « ئەردەڵانی » نامێش بەرۆ و پەیجۆرکارێ هامچەرخێ بە بن زاراوێو جە سۆرانیش مزانا. حەرپاسا بە پاو بدایع اللغة ی خانەدانوو ئەردەڵانی و فرەو جە ئیلیتەکاو شاروو سنەی و چانیشا تایێفەو قادری کە تایێفەو وەقاینگاری وێش و مامۆزا مەشهۆرەکێش ماهشەرەفخانم مەستوورەی بیەن، لانی کەم جە دلیڕاسەو سەدەو نۆزدەی زایینیۆ، سۆرانی زوانێ بیێنی. حەرچن، بڕێو تایێفێ هەورامی زوانێچ شارەکەنە ژیوەینێ و زوانی هۆرامی پێسەو زوانوو شێعر و ئەدەبی دلێشانە ڕواجش بیەن.}

^{جەبارەو راپۆرتەکەو سەعید خانی کوردستانیچۆ ئی « فرضیه » یا واریە متاومێ بارمێنە کە وێما یەرۆمینی بە دروست مزانمێ:}
^{یۆ، ئانە کە ڕاپۆرتەکەو سەعیدخانی کوردستانی ناڕاس بۆ و به مەرام و هەدەف ڕۆشنفکرانێوە نویسیابۆ.}
^{دوێ: مەبەستوو سەعید خانی جە نەمەنەو هۆرامی جە سنەنە (درێژاو سی ساڵانە ) ، تەنیا کاڵۆبیەو ئی زوانیە پێسەو زوانی شێعر و ئەدەبی بیەبۆ}
^{یەرێ: بە سەرنجدای پانەیە کە سەعید خان بە ئاشکرا ماچۆ کە سەردەموو ئادیەنە تەنیا چن « پیرەژەنێ » مەنێنێوە کە سنەنە بە هەورامی قسێ کەرا، مەبەستوو ئادی تەنیا زوانی ئەدەبی نەبیەن، پۆکی ڕەنگا مەنزوورش کاڵۆبیەی زوانی هەورامی دلێ ئا چن تاێیفە هەورامی زوانانە بیەبۆ کە ڕاپۆرتەکە و وەقایعنگاریچەنە باسشا چەنە کریان و حەرپاسە کالۆبیەی ئی زوانیە دلێ چینی ئێلیتوو شاروو سنەیەنە کە چاوەڵ زوانوو شێعر و ئەدەبیشا بیەن.}

30/1/2022

چاوپێکەوتن

خه‌باتی چه‌کداریی، ڕێبازێکی باونه‌ماو و شکستی بەردەوام

بۆچی دەسەڵاتی تورکیا دەخوازێت پرۆسەی ئاشتی دەست پێبکاتەوە؟

پڕۆسەی ئاشتی (ئیمڕاڵی - ئەنكەرە) لەپێناو خەڵاتی ئاشتی نۆبڵ

باخچەلی، بەڕاست تۆ کوردت خۆش دەوێ؟

تێگەیشتن لە ئێران و ئیسرائیل

فه‌رهه‌نگ‌ و هونه‌ر

خه‌باتی چه‌کداریی، ڕێبازێکی باونه‌ماو و شکستی بەردەوام

بۆچی دەسەڵاتی تورکیا دەخوازێت پرۆسەی ئاشتی دەست پێبکاتەوە؟

پڕۆسەی ئاشتی (ئیمڕاڵی - ئەنكەرە) لەپێناو خەڵاتی ئاشتی نۆبڵ

باخچەلی، بەڕاست تۆ کوردت خۆش دەوێ؟

تێگەیشتن لە ئێران و ئیسرائیل

په‌یوه‌ندی راسته‌وخۆ

گه‌ڕان

ئەژناسەو زوانی هەورامی بە پاو کتێبوو بدایةالللغه ی

دواین هه‌واڵ

به‌رنامه‌ی کۆماریخوازان

بەیاننامە و ڕاگه‌یه‌ندراوه‌کان

بەڵگەنامەکان

WWW.KOMARIXWAZ.COM