فردەوس هاشمی
کۆرتە
زوان داڵگی کاریگەری فرەیگ لە سەر کەسایەتی و شۆناس یەی مناڵ دێرێ. ئەڕای وڵاتەیلێ ک هانە شوون پێش کەفتن و تەقەلا کەن ئەڕای گەشە داین وە داشتەیل، یەکێگ لە گرێنگترین رێکارەیل پڵان رشانن ئەڕای هاودەنگی و هاوکاری گشت ئەندامەیل کوومڵگەس. دیسان لە ئێ وتارە پەیوەنی بەین زوان داڵگی وەگەرد کوومەڵخوازی و هاوکاری کوومڵایەتی لە بەین خوێندکارەیل دۊەت ئیلامی لە زانکووەیل ئیلام لێکۆلیەێ. ئەڕای ئێ کارە ک وە شێوەی مەیدانی ئەنجام گرێ لە پرسیارنامە ئستفادە کریاس. هەم کوومەڵخوازی و هەمیش هاوکاری کوومڵایەتی رەوایی دێرن و ئاڵفای کۆروونباخ ئەڕای گشتێ بان ٧/٠ بۊە. گەلهەی ئێ لێکوولینە خوێندکارەیل دۊەت ئیلامی لە زانستگەیل ئیلامن. نموونەی بەررەسی ٦٠٠ کەس بۊنە ک وە شێوەی خۆشەیی وە دەس هاتنە. دەسکەفت ئێ وتارە نیشان دا ک زوان داڵگی پەیوەنی مانادار و دیاریێگ وەگەرد کوومەڵخوازی و هاوکاری کوومڵایەتی دێرێ. دۊەتیلێ ک وە زوان داڵگیەو قسە کەن، مەیل فرەترێگ وە کوومەڵخوازی و هاوکاری کوومڵایەتی دێرن، ئەمان ئەوانەی ک زوان یەکمیان زوان داڵگیان نییە کەمتر مەیل وە کوومڵگە و هاوکاری کوومڵایەتی نیشان دەن.
وشەکلیل: زوان داڵگی، خوێندکارەیل ئیلامی، کوومەڵخوازی، هاوکاری کوومڵایەتی
پێشەکی
زوان داڵگی لە باوەتەیل فرەیگەو و لە نووڕگەیل جووراجوورێگەو لێکوولیاس، دیسان تاریفەیل و واتایل جووراجوورێگیش ئەرای هەس. یەکێگ لە تاریفەیل مەنتقی و زانستی زوان داڵگی لە چوارچوو نووڕگەی هاوزەمانی و دیرووکیە . لە نووڕگەی هاوزەمانیەو، زوان یەکم یا زوان داڵگی وە زوانێگ ئۊشن ک مناڵ بایەس لە ماڵ لە داڵگ و باوگ خوەێ فێرەو بوو. ئێ زوانە زوان بوومی و بنەمایی گەورەیل هەر کەسێگە. لە تاریف زوان داڵگی، مەرجەیلێگ شایان سەرنجن جوور: زوان یا زوانەیلێ ک مرووڤ ١) لە رووژێ ک لە داڵگەو بوو وەگەردێەو سەر کار داشتوو و وە شێوەی سرشتی فێر بوو، ٢) بتۊەنێ وە ئاسانی و سرشتی لەلێ ئستفادە بکەێ، ٣) هەم خوەێ لە رێگەی ئەو زوانەو بناسێد و هەمیش هاوزوانەیلێ تر وە ئەو زوانەو بناسنەێ، ٤) بتۊەنێ وە هێز و تەوان و وە ئاسانی و بێ هۊچ گیچەڵێگ لە رێ ئەو زوانەو وەگەرد هاوزوانەیلێ پەیوەنی داشتوود و هەنای وە ئەو زوانەو قسە کەێ لەهجە نێیاشتوو. ئەمان لە نووڕگەی دیرووکیەو، زوان داڵگی تەنیا وە مانای زوان داڵگ مناڵەگە نییە. وشەی "داڵگ" لە "زوان داڵگی" وە مانای بنچەک و بنەواس، جوور زانکۆ داڵگ، کارخانەی داڵگ، وڵات داڵگی و... دیسان تۊەنیم بۊشیم زوان داڵگی هەر کەسێ زوان ئەژداد و گەورەیلێە ئەر تەنانەت نەتۊەنێ ئێرنگە وە ئەو زوانەو قسەیش بکەێ.
تاک خوازی و کوومەڵ خوازی دو وشەن ئەرای پەیوەنیەیل بەین مرووڤەگان لە گورووپەیل بۊچگ جوور ماڵ و گورووپەیل گەورە جوور کوومڵگە. لە کۆلتوورەیلێ ک فرەتر مەیل وە تاکخوازی دێرن، رقابەت لە هاوکاری گرێنگترە، ئامانجەیل هەر کەسێگ گرێنگترن لە ئامانجەیل کوومڵگەیی، مرووڤەگان مەیل نەیرن ک لە باوەتی هەست و باوڕەو پەیوەنی قۊل وەگەرد سازمانەیل و گورووپەیل کوومڵایەتی داشتوون. لە ناو گەلهەیل کوومەڵخواز، مرووڤەگان لە ناو بنەماڵەیل گەورە و گورووپەیل گەورە لە داڵگەو بوون و دیسان وە مدوو وەفاداری، هەستێیان وەگەرد گورووپەیل کوومڵایەتی و سازمانەیل پەیوەنی دێرێ و لە ناو کۆلتوور ئێ مرووڤەیلە نزیکی و پەیوەنی قۊل لە باوەتی هەست و بیر و باوڕەو شایان سەرنجە. ونینگ (٢٠٠١) کوڵ و کوڵوڕ کوومەڵخوازی لێوا تاریف کەێ: " وە مدوو ئامانجەیل گورووپ، ئامانجەیل و دڵخوازەیل تایبەت وە یەی کەس کەمتر لە بێز چەو گیریەی " و تاکخوازی وەمانای "گرێنگتر زانستن ئامانجەیل تایبەت وە یەی کەس". راسەگەی یەسە ک مرووڤ گیانەوەرێگە کوومڵایەتی، ئەمان کەم و فرە بۊن ئێ کوومڵایەتی بۊنە لە کۆلتوورەیل جووراجوور جیاوازە. دیسان تاک خوازی و کوومەڵ خوازی لە گشت کۆلتوورەیل یەی جوور نیین. ئێ پەیوەنیە لە ناو ساختار بنەماڵەیل تۊەنیم بۊنیمنەێ. لە تاکمە کۆلتوورێگ ئەندامەیل یەی بنەماڵ کەمترن (پیا، ژن و مناڵ)، لە بنەمەڵەیلێ تر ئەندامەیل فرەترن (داپیرە، باپیرە، میمگ، مەموو، خاڵوو، ئامووزا...). تەنانەت کەسەیلێگ هەن ک وە شێوەی ئێڵی و تایفەیی ژیەن و ئەرزشەیلێیان پەیوەنی وەگەرد ئەرزشەیل ئێڵ و تایفەوا دێرێ. ئێ ساختارەیل جووراجوورە لە سەر ئەرزشەیل و رەفتارەیل مرووڤ کاریگەرن.
هاوکاری کوومڵایەتی وە مانای کارەیل جووراجوورێگە ک ئەڕای بەشداری لە ئاکام و ئاقبەت مرووڤ و کوومڵگە ئەنجام گرن و لە سەر پرۆسەی ئەڵوژانن لە کارەیل گەورە کاریگەری دێرێ. وە باوڕ کۆمەڵناسەیلێ جوور گائۆتری هاوکاری کوومڵایەتی پرۆسەی کۆمڵایەتی، گشتی، یەی دەس، چەن لایەنی و چەن کۆلتووریە ک ئامانجێ یەسە گشت خەڵک ک ئەندامەیل یەی کوومڵگەن لە گشت پەلەیل پێشڕەوی ئەو کوومڵگە بەشدارەو بکەێ (گائۆتری، ٢٠٠٠: ٣٦).
ئاڵێشتەیلێ ک لە کوومڵگەیل ئمڕووژ دۊنیم، نیشان دەن ک کیشەیل کەسایەتی و کوومڵایەتی بۊنەس وە گیچەڵ گەورەیگ، چۊن ک وە باوڕ کوومەڵناسەیلێ جوور ریترز چاڵاکی و ساختار هەردگێ وە یەکەو لە سەر هەوەجەیل کوومڵگە کاریگەرن و ئێ دۆ گلە لە یەک نیین، چاڵاکی مرووڤەگان ساختار درس کەێگ و ساختاریش چاڵاکی مرووڤەگان درس کەێ (ریترز، ١٩٩٥: ٧٠١).
دۊەتەیل (داڵگەیل بانان) بنەمای خانوادە و ماڵ درس کەن چۊن ک سەر و کار فرەترێگ وەگەرد ماڵ و مناڵەو دێرن و دیسان تۊەنن کاریگەری فرەیگ لە سەر ساختار کوومڵگە داشتوون.
ئێ وتارە ها شوون جواو ئەڕای ئێ پرسیارەیلە ک :
• پەیوەنی دیاری و گرێنگێگ بەین زوان داڵگی و کوومەڵ خوازی هەس؟
• پەیوەنی دیاری و گرێنگێگ بەین زوان داڵگی و هاوکاری کوومڵایەتی هەس؟
متۆدۆلۆژی
ئێ وتارە لە باوەتی متۆدەو کەمیە و لە باوەتی کوو کردن دەیتاگان قابڵ ئەندازەگیریە. لە ئێ شێوە، فەراوانی ، پەخشان بۊن و پەیوەنیەیل بەین مۆتغەیرەیل لە رێ ئەڵوژانن و لێکۆلین نموونەیل لە گەلهە وە دەس هاتنە. گەلهەی ئێ کارە ٦٠٠ دۊەت خوێندکار ئیلامی بۊنە ک لە زانکووەیل ئیلام خەریک وە خوەنین بۊنە. دەیتاگان هەم وە شێوەی ئامارگیری تەوسیفی و هەمیش قیاسی ئانالیز بۊنە. ئامار تەوسیفی ئەڕای هاوردن جەدوەڵ و حەساو دەرسەدەیل وە کار چۊە و لە بەش قیاسییش زەریب تێکەڵی ئەڕای جواو داین وە پرسیارەگان ئستفادە بۊە، ک ئەڕای ئێ کارە نەرم ئەفزار SPSS وە کار چۊە. کەسەیلێ ک لە گەلهەی ئێ کارە بۊن دۊای کوو کردن دەیتاگان بۊنەس وە دۆ دەسە: یەکێگ ئەوانە ک زوان داڵگی قسە کەن و یەکێ ترەکیش ئەوانە ک زوان فارسی قسە کەن. دەسکەفتەیل نیشان دان ک ٤٢٧ کەس زوان داڵگی قسە کردنە و ١٧٣ کەسیش زوان فارسی ک وە تەرتیب بۊنە ٧١% و ٢٩% (جەدوەڵ ١).
١ . فەراوانی و دەرسەد دانشجووەیل لە باوەتی زوان داڵگیەو.
لە ئێ وتارە، کوومەڵخوازی لە سێ پەلەو (وژرەوزی ، دادگەری لە ئەرزیابی و مەیل داشتن وە یەکەوگرتن ) و ئەخڵاق هاوکاری ، هاوکاری فکری و هاوکاری ئامانج خوازانە لە مقیاس ٦ ئاپشنی لیکرت حەساو بۊنە.
دەسکەفتەیل تەوسیفی
لێکۆلین نموونەیل (٦٠٠ کەس) ک دۊەتەیل کورد خوێندکار زانکووەیل دەوڵەتی، پەیام نوور، ئازاد و غەیر ئنتفاعی ئیلام بۊنە، دۊای حەساو مقیاسەیل مینیمۆم- ماکزیمۆم ، جیاوازی دۊەتەیلێ ک زوان داڵگی قسە کردیان لە دۊەتەیلێ ک زوان فارسی قسە کردیان نیشان دا (جەدوەڵ ٢).
جەدوەڵ
٢
کووومەڵ خوازی و پەلەیلێ لە بەین دانشجووەیل
دەسکەفتەیل نیشان دان میانگین کوومەڵخوازی ئەڕای ئەوانە ک زوان داڵگی قسە کەن ٤٤% بۊە و مینیمۆم مقیاس ٤ و ماکزیمۆم مقیاسێ ٤٥ بۊە، ک تا رادەیگ مقیاس بانێگە. میانگین کوومەڵخوازی ئەڕای ئەوانەی ک زوان فارسی قسە کەن ٣٥%، وەگەرد مینیمۆم مقیاس ٢ و ماکزیمۆم مقیاس ٧٢ بۊە ک فرە ها خوار. گشت دەیتایل ئێ لێکوولینە ئێ دەسکەفتە نیشان دان.
هاوکاری کوومڵایەتی ٤٣% ئەڕای دۊەتەیلێ ک زوان داڵگی قسە کردۊن وە مینیمۆم مقیاس ٣ و ماکزیمۆم مقیاس ٧٣ بۊە ک فرە ها بان. ئەڕای ئەوانە ک زوان فارسی قسە کەن ٣٥% وە مینیمۆم مقیاس ١٢ و ماکزیمۆم مقیاس ٧١ بۊە ک فرە ها خوار. ئەخڵاق هاوکاری، هاوکاری فکری و هاوکاری ئامانج خوازانە گشتێ ئێ دەسکەفتە نیشان دان. دیسان ئانالیز گشت دەیتاگان نیشان دا دۊەتەیلێ ک وە زوان داڵگیەو قسە کردنە فرەتر لە ئەوانەی ک زوان فارسی قسە کەن مەیل وە کوومەڵخوازی و هاوکاری کوومڵایەتی دێرن (جەدوەڵ ٣).
جەدوەڵ ٣.
هاوکاری کوومەڵایەتی و پەلەیلێ لە بەین دانشجووەیل
دەسکەفتەیل قیاسی
لە ئانالیز دۆ مۆتغەیرەی ئەرزیابی دو مۆتغەیر وابەستە (کوومەڵخوازی و هاوکاری کوومڵایەتی)، ئازموون زەریب تێکەڵی پیرسۆن ئستفادە بۊ. دەسکەفتەیل نیشان دان ک پەیوەنی مانادار و دو لایەنێگ وەگەرد یەکەو دێرن. ئێ پەیوەنیە لە حەد ٥% بۊە. لە لێکوولین پەیوەنی بەین کوومەلخوازی و پەلەیل هاوکاری کوومڵایەتی، وژرەوزی پەیوەنی مانادار و دیاریێگ وەگەرد هەر سێ پەلەیل هاوکاری کوومڵایەتی داشت، یە وە ئێ ماناس ک هەرچێ وژرەوزی فرەتر بوو ئەخڵاق هاوکاری، هاوکاری فکری ، هاوکاری ئامانج خوازانە هەم چن وەرەو بان ک زەریب تێکەڵی ئەڕایان وە تەرتیب ٠٠٠/٠، ٠٠٠/٠ ، ٠٠١/٠ بۊ. هەر لێوا دەسکەفتەیل نیشان دان ک پەیوەنی دیاری و مانادارێگ ها بەین پەلەیل هەردگ مۆتغەیر. دیسان هەرچێ پەلەیل کوومەڵ خوازی فرەو بوون هاوکاری کوومەڵایەتی وە گشت پەلەیلێەو هەم فرەترەو بوون (جەدوەڵ ٢).
جەدوەڵ ٢
. پەیوەنی بەین کوومەڵخوازی و هاوکاری کوومڵایەتی و پەلەیلێیان.
باس و دەسکەفت
دەسکەفتەیل ئێ وتارە جواو پرسیارەیلێ ک داشتیم وە دەس هاورد: هەر ئەو جوورە ک وەتیم ئێ کارە لە شوون جواو ئەڕای ئێ پرسیارەیل بێ: ١- پەیوەنی دیاری و گرێنگێگ بەین زوان داڵگی و کوومەڵ-خوازی هەس؟ ٢- پەیوەنی دیاری و گرێنگێگ بەین زوان داڵگی و هاوکاری کوومڵایەتی هەس؟ دەسکەفتەیل ئێ وتارە نیشان دان دۊەتەیلێ ک زوان داڵگی قسە کەن مەیل فرەترێگ وە کوومەڵخوازی و پەلەیلێ دێرن، دیسان پەیوەنی دیاری و مانادارێگ لە بەین زوان داڵگی و کوومەڵخوازی هەس. هەر لێوا، ئەوانەی ک وە زوان دالگیەو قسە کەن مەیل فرەترێگ وە هاوکاری کوومڵایەتی و گشت پەلەیلێ هەم دێرن. تەنانەت دەسکەفتەیل ئێ وتارە پەیوەنی فرەیگ لە بەین کوومەڵخوازی و هاوکاری کوومەڵایەتی هەم نیشان دان. هەنای کەسێگ وە زوانێ بێجگە زوان بنەماڵەێەو قسە بکەێ کەسایەتی تاکخوازونەیگ لەتێ درس بوود و یە تۊەنێ هاوکاری کوومڵایەتی هەم کەمەو بکەێ. هەر ئەو جوورە ک کۆئن باوڕ دێرێ، ئەرزش کۆلتووری یەکێگ لە ئەرزشەیل و ئستانداردەیلێگە ک ئەڕای هەر کوومەڵ و گەلێگ وە میرات مەنێیە و گەل یا گورووپ چاوەڕێە ئەندامەیلێ ئەو ئەرزشەیلە لە بێز چەو داشتوون (کۆئن، ١٩٩١). هەنای کەسێگ لە ماڵ ک یەکم گورووپە هۊچ ئەرزش و کولتوور یەکەوگرتێیگ لە بەین خوەێ و باقی ئەندامەیل ئەو گورووپە (داڵگ و باوگ) نیەۊنێ بێگومان هۊچ هەست بەهێز و گرێنگێگ لەبوار ئەو گورووپە لە ناو بیر و باوڕێ شکڵ نیەگرێد و لە بانان هەم مانای وەفاداری وە گورووپ و کوومەڵ نیەزانێ. دیسان نیەتۊەنیم چاوەڕێ بۊمن ئێجوور کەسێگ مەیل وە کوومەڵخوازی و هاوکاری کوومەڵایەتی داشتوو. داڵگ و باوگەیل دەوێ ئاگادار بوون ک زوان داڵگی تۊەنێ بوودە مدوو یە ک مناڵ هەست خاسترێگ لەبوار ئەرزشەیل کولتووری داشتوو.
سەرچاوە
١ – ریترز، جورج (١٩٩٤)، نظریه های جامعه شناسی معاصر، ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: علمی.
2 – گوتری، هوین (1999)، همکاری در توسعه، ترجمه: هادی قیرایی و داوود تابعی، تهران: راوش.
3 – کوئن، برودز (1990)، مقدمه ای بر زبانشناسی اجتماعی. ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: فرهنگ معاصر.
4. Wenying, J. Handling culture Bumps.ELT Journal, Vol,55/No.4. pp. 382-390. 2001.
28/12/2021
