ئەفشین غوڵامی
هەندێک جار ئەو پرسیارە دەکرێت کە بۆ چی هێڵی ناسیۆنالیزمی کوردی لەسەرۆبەندی مۆدڕنیتەی سەرەتایی لە ئێران و دوای شەڕی جیهانی یەکم لە کرماشان و ئیلام سەریهەڵنەدا و ئەمەش لە دوای ئەوەدا دێت کە "یارسان" چ وەکو ئایین و چ وەکو ڕێبازێک بیری، نزیک بە هەشتسەد ساڵ جۆرێک لە ناسیۆنالیزمی خۆرسکی کوردی لە چوارچێوەی فەرهەنگی ئایینی-فەلسەفی لە کرماشان و ئیلام و ناوچەی ئەردەڵان تا دەشتی شارەزوور و کەرکووک و مووسڵ بەدی هێنابوو کە هەمیشە لەلایەن حکۆمەت و سیستەمە سیاسی ئیسلامیەکانی ناوچە لە ژێر گۆشار و لەناوچوون‌دا بوو.
پێش ئەوەی وڵامی پرسیارەکەی سەرەوە بدەین، واجیبە ئەمە بزانین کە ناکرێ بە زینیەتی ئەمڕۆییدا دیاردەیەکی مێژویی بکۆڵینەوە، بەڵکۆ پێویستە وەکو "دیاردەخوازی" و بەکەڵک‌گرتن لە ڕەوانینی "هۆسرل" و دیاردەناسەکان، سەرەتا زەین لە پێشداوەری واڵا کەین و ئینجا بە پاڵی‌یەک دانانی بەڵگە مێژوییەکان و ڕوویکردێک ڕەخنەیی و شێکاریی گوتاری، هۆکارگەلی بەدی نەهاتنی هزری ناسیۆنالیزمی کوردی لە کرماشان بە چەمکە ئەمڕۆییەکەیدا شێی بکەینەوە.
لەبنەماوە، کرماشان و هەروەهاش ئیلام، هیچ کات لە ڕەوت و هێڵی ناسیۆنالیزمی کوردی سەوار نەبوون، چۆنکە بیرۆکەی ناسیۆنالیزمی کوردی لە کوردستانی ژێر دەستی عۆسمانیەوە سەری‌هەڵدا و ئەو ناوچانە لە خۆ دەگرت کە یان لە ژێر ڕکیڤی دەوڵەتی عۆسمانیدا بوون یان لە ڕۆی جۆغرافیەوە هاوسێتیکیان لەگەڵ عۆسمانیا بوو.
هەر بۆیە ئەگەر بە پێی بەڵگە مێژوییەکان"سمکۆ شکاک" وەکو دانەر و باوکی ڕەوتی ناسیۆنالیزمی کوردی لە کوردستانی ئێران بزانین، دەردەکەوێ کە ئەو دەمە چەندە هێڵی گەشەو پەڕەسەندنی ناسیۆنالیزمی کوردی لە کرماشان لاواز و پچراوە و دوور لە بزۆتنەوەی سمکۆ و دوایی قازی محەمەد بووە؛ بەتایبەت کە کرماشان بە دریژایی سەدان ساڵ پەیوەندیی بیریی و سیاسیی لەگەڵ دەسەڵاتی سەفەویی و بە تایبەت قاجاردا بووە و لە بازنەی فەرهەنگی عۆسمانی و ڕۆشنگەری ڕۆژاوایی‌دا دوور بووە.هەروەها بابەتێکی دیکە، کارگەری مەزهەب لە پێکنەهاتنی ئەم بابەتە بوو.لە واقع مەزهەب دەوری نگەتیڤ لەم بابەتەوە بینی.لەو سەردەمە حکۆمەتەکان فەرهەنگێکیان خۆڵقاندبوو کە ئەویتری کوردی سۆنی، دەسەڵاتی قاجاری شیعەو؛ ئەویتری کوردی شیعە، دەسەڵاتی سۆنەی عۆسمانی بوو و کوردیش بە هۆی دابەش بوون لە جۆغرافی مەزهەبیەدا، ناچار بە ئەویترسازی مەزهەبی کرا و کرماشان لەم حاڵە بێ‌بەری نەبوو.
لەلایەکی دیکەوە، کرماشان لە کایەی زلهێزەکان ئەو دەم وەکو ڕووسیا و بریتانیا خاون مێژویەکی تایبەتە.پێش شەڕی جیهانی یەکم و کاڵبوونی هیژمۆنی رووسیا لە ناوچەگەلێک وەکو کرماشان، تایبەتمەندی کرماشان بۆ بریتانیا گرنگ دەبێت و بەهۆی پشتیوانی بریتانیا لە ڕەوتی مەزهەبی عێراق و نەجەف، بە تایبەت لە دوای مەشرووتە و لە کۆتایی دەورانی قاجار لە ژێر ڕێ‌خۆش‌کەری کەسانێک وەکو"ژاک دۆمۆرگان"لە نەفتشا و سەومار لەسنووری ئێران و عێڕاق نەفت دەدۆزرێتەوە و ئەمنیەتی ئەم ناوچە بۆ بریتانیایەکان زۆرتر دەبێت و بەم هۆکارە هیچ کات لە کەسایەتێک کاریزما یان خۆ عەشیرەتێک بۆ گۆشار خستنەوە لە سەر دەسەڵاتی قاجارکەڵک ناگرێ.
ئێستە ئەم پرسیارە دێتە ئاراوە کە بۆ چی کرماشان و ئیلام لە ڕەوتی ناسیۆنالیزمی کوردی جێیان نەگرت و ڕووداوێکیش وەکو "مەشرووتە" نەیتوانی یەکانگیرییەکی عەشایری-کوردی لەم ناوچانە بخۆڵقێنێ و لانیکەم وەکو 160 ساڵی پێش و سەردەمی "کەریم خانی زەند" یەک‌بوونی عەشایری- کوردی لەم ناوچانە بەدی بێنێت تا ببێت بە قۆناغێک بۆ پێکهاتنی ناسیۆنالیزمێکی کوردی لە داهاتودا.
کرماشان و ئیلام و پشتکوە هەر ئەو جۆرەی کە وترا لە هێڵێکی مێژویی جیاوازدا تێپەڕیون و هەروەها کارگەریی دەسەڵاتی سەفەوی و بەتایبەت قاجار بۆ بەشیعەکردنی ئەم ناوچانە توانی جۆرێک لە ڕێڕەویی سیاسی-مەزهەبی بکاتەوە.سازکردنی ئەم ڕێڕەوە بە بەهای شەڕ و کۆچ و بەشیعەکردنی خەڵکی یارسانی ئەم شوێنانە تواو بوو و توانی گوتارێک ناوەندی-مەزهەبی-سیاسی بە دی بێنێت کە نزیک لە گوتاری دەسەڵاتی ناوەندی بێت و کرماشانیش لە ئەردی کوردستان وەکو ناوڕاستی ئەم گوتار دابنرێت.
کرماشان یەکێک لەو شونگەلەیە ک بەپێچەوانەی ئیمارتە کوردیەکانی دیکە وەکو ئەردەڵان، حاکمەکەی شازایە و لە خاندانی قاجار بووە. بۆ نموونە "فەتعلی‌شا"، دەوڵەتشای کوڕی لەگەڵ کاروانێکی زۆر لە بەرپرسانی حکۆمی و غەیرەکورد ڕەوانەی کرماشان دەکات و تا کۆتایی دەسەڵاتی قاجار حاکمە یەک‌بە‌دوای یەکەکانی قاجار ئەم شێوازە سیاسیە بەردەوام دەکەن.
لەلایەکی دیکەوە، ڕێڕەویی سیاسی-مەزهەبی کرماشان و پەیوەندیی لەگەل "عەتەباتی عالیاتی" عێراق هۆکاری کۆچی حەشیمەتێک غەیری کورد بۆ کرماشان بوو و دوایی ئەم حەشیمەتە کە پەیوەندیی باشێکیشان لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی‌دا هەبوو، توانین وەکو چینێک خاونی نوفووز جۆمگە سەرەکیەکانی کرماشان وەکو بازار و مزگەوت و... لە دەستی خۆ دا بگرن.ئەم چینە کارگەری زۆرێکیان لە فۆرمدانی ئاکاری سیاسی و ئابوری کرماشان هەبوو و بەجۆرێک کەلتوورێکی شاریشیان بەخۆ گرتبوو و پەیوەندی باشێکیان هەم لە گەڵ ڕەوحانیەتی تاران و نەجەف‌دا بوو وهەمیش شوێن کەوتووی فەرهەنگی سیاسی ناوەند بوون.
چ حکۆمەتی سەفەوی و بەتایبەت چ حکۆمەتی قاجار بە هۆی مەزارگەلی "عەتەباتی عەلیات"وە، گرنگایەتی زۆریکیان بە ناوچەی کرماشان و ئیلام داوە و هەمیشە وەکو ناوچەی خۆدی دیتویانە کە ئەمە بەپێچەوانەی عۆسمانیەکانە.دەسەڵاتی عۆسمانی لە کاتی پەلاماری ئیمارەتگەلی کوردی نزیکی سنووری ئێران وەکو غەنیمەتی جەنگی و فتۆحات چاو لێان بڕیوە، هەر بۆیە کرماشان بەشێکی جیانەکراو لە ڕوانینی حکۆمەتی دەسەڵاتەگەلی شیعە وەکو سەفەویە و قاجار بووە.
شتێک کە گرینگی کرماشان و ناوچه نیشتەجێ شیعەکانی کوردستان بۆ حکۆمەتی قاجار وەدەردەخات، پەیمانی"ئەرەزڕۆمە".لەم پەیمانەدا "ئەمیر کەبیر" و کەسایەتی ناسیاوی قاجار دوای چەند ساڵ لە هات‌و‌چوو بۆ لای عۆسمانیەکان، وەکو نوێنەری قاجارەکان لە دانۆستانی ئەرزەتەئلڕۆم ڕازی دەبێ "پاریزگای سلێمانی" ڕادەستی عۆسمانیەکان بکات و لەلایکی دیکە خۆڕەمشار بگەڕنێتەوە سەر دەسەڵاتی قاجاری و هەروەها لە بەشێکی دیکە لەم ڕێکەوتنە مافی هات‌وچووی زاییرە ئێرانیەکان بۆ نەجەف و کەربەلا لە عۆسمانی وەربگرێ.کاتێک ئەم ڕووداوە مێژوییە دەبینین، دەردەکەوێ کە چەندە ئەم ڕێڕەوە بۆ قاجارەکان خاونی گرنگی بووە.
مەشرووتە و کرماشان
سەردەمی موزەفەردینشا و محەمەد عەلیشا و چوونی نۆخبەی ئێرانی بۆ ئۆروپا و هێنانی فەرهەنگی ڕۆژاوایی بۆ ئێران هاوکات بوو لەگەڵ دامەزراندنی ناوەندگەلی بیری و مەدەنی و سیاسی لە چەند شاری ئێران کە بە هۆی پەیوەندی نۆخبەی کرماشانی لەگەڵ نۆخبەی ئێرانی، لقێک لەو ناوەندانەش لە کرماشان دادەمەزرا کە بۆ نموونە دەتوانین لە سەرۆبەندی مەشرووتە و پێش مەشرووتە و کەمێک دوای مەشرووتە بە کۆمەڵانێک وەکو(مجمع آدمیت، جامع آدمیت، لژ بیداری ایرانیان، انجمن سیاسی حقوق، انجمن‌های مبارز کرمانشاه[انجمن اصناف، انجمن اخوت، انجمن سری غیرت]، حزب سوسیال دمکرات کرمانشاه، کمیته براندازی و جایگزینی، حزب کمالیون و...) ئاماژە بکەین.لەوانەیە جمۆجۆڵی ئەم ناوەندگەلە، جۆرێک لە بیری ناوەندگەرایی لە شاری کرماشان خۆڵقاندبێت و ببوون بە جێگایەک بۆ بانگەشەی بیری ناوەندخوازی و مەشرووتەخوازی کە ئەمە پێویستی بە لێکۆڵینەوی چڕوپڕە.
ئێستە ئەگەر مەشرووتە بە جۆڵانەوەیەک شاری و تایبەت بە چینێک دیاری بزانین، لەوانەیە ئەم کۆمەڵانەش دەوریکیان لە پێ‌گرتن و هاوئاهەنگی خەڵک لەگەڵ مەشرووتە و پتەو بوونی نەتەوەخوازیی ئێرانی‌دا بینی بێت.جیاوازی ئەم کۆمەڵانە لەگەڵ عەشیرە کوردەکان و سەرۆک عەشایرەکانی کرماشان لەوەیدا بوو کە ئەمان خۆیان وەکو چینێک نۆخبە و ئێرانی دەدی کە بۆ لابردنی حکۆمەتی مۆتڵەقە تێدەکۆشن، بەڵام دەسەڵاتی عەشیرەیی زۆرتر بەرەو لای هێز و دەسەڵات و جێگە و پێگەی ئێڵی خۆیان دەشکانەوە.هەر بۆیە مشرووتە و دوای ئەوە شەڕی جیهانی یەکم و کۆچی جەماورێکی زۆری ناڕازی ئێرانی دژی دەسەڵات "دەورانی فترەت" و سازکردنی دەوڵەتی کاتی لەسەر دەستی نزامولسەلتەنە مافی(حوسەینقولی خان) و ئایەتوڵا مودەڕیس لە کرماشان، بوار بۆ بەدی هاتنی جورێک لە فەرهەنگی ناوەندگرایی لە کرماشان ڕەخساند کە پشتی ئەوە، سیاسەتی پاڵەوییەکان بۆ یەکجانشێنی عەشایر و سەربازیی زووری و کۆمەڵێگ پرۆژەی دیکە پەڕە بە ئەم جەریانە‌دا.
٢٠/١٢/٢٠٢١
