رەزا شوان
"قـه‌ده‌م خـێـر ئـه‌ی خوشـکی پـۆڵایـیـن .... کـۆشـکی په‌هـلــه‌ویـت هـێـنــایه لـه‌رزیـن"
کورد لە زووەوە وتوویه‌تی:" شـێر له لانـه ده‌رچـێ چ نـێر چ مـێ " مێـژووی دێـرین و نـوێی پڕ له شانازی و شکـۆداری گه‌له‌که‌مان، لاپـه‌ڕه زێـڕینه‌کـانی به نـاوی ده‌یـان ژنی هه‌ڵکه‌وتووی کوردمان له‌هه‌موو بواره‌کاندا ڕازانـدۆه‌ته‌وه، که هه‌ریه‌که‌یان له بوارێکـدا ڕوڵێکی به‌رز و گرنگی بینیوه له خزمه‌تکـردن و به‌رگـریکـردن له کورد و کوردســتان، له زانسـت و زانیـاری، له بنیـاتـنـانی شـارسـتانـیـدا. لـه نـاویـانـدا شـازاده و میـرزاده و سه‌رکرده و شۆڕە سواری ئازا و دلێر و شۆڕشگێڕ و پێشمه‌رگه و شەرڤان و گەریلا و فـه‌رمانـڕه‌وا و زانـا و سـیاسه‌تـمـه‌دار و شـاعـیر و نـووسـه‌ر و ئـه‌فـسه‌ر و پـارێـزەر و میدیاکار و چالاکوان هونەرمەند و مامۆستای زانکۆ و.. تا ده‌گاته په‌ڕله‌مانتار و وەزیر.
ئه‌گـه‌ر گه‌شـتنامه و یادداشـتـنامە و کـتێب و نـووسـینه‌کـانی ئـه‌و گـه‌شـتیار و گـه‌ڕیـده و رۆژهـەڵاتناس و کوردناس و بازرگانه بیانییانه بخوێنینه‌وه، که هـاتوونه‌ته کوردستان و به چاوی خۆیان ڕۆڵ و هه‌ڵس و که‌وتی کچان و ژنانی کوردیان بینوه، به ویژدانه‌وه له سه‌ریـان نووسیون. هه‌موویان جه‌خـت له‌سه‌ر ئه‌و ڕاستییه ده‌که‌ن، که کچـان وژنانی و کورد، نموونه‌ی کچـان و ژنـانی ڕۆژهـه‌ڵاتی نـاوه‌ڕاسـتن. لـه ژنـانی تـورک و فـارس و عـه‌ره‌ب ئازادتر و سه‌ربه‌سترن. له هه‌موو بواره‌کاندا شان به‌شانی پیاوان تێده‌کۆشن و خـزمه‌ت ده‌کـه‌ن. له به‌رگـری و شه‌ڕیشـدا له جـیهـانـدا بێـوێنه‌ن و بوونـەتە نمـوونـەی شۆڕشگێڕی و قارەمانێتی بۆ ژنانی جیهـان. چەنـدین داستانی قـارەمانێتی و نەبەردیان تۆمارکـردوون. نەیارانی گەلەکەمان لەپێش دۆستەکانمانـدا، دان بـەم راستییەدا دەنـێن.
یه‌کێک له‌و ژنە ناودارانه‌مان، میـرزاده ( قه‌ده‌م خـێر)ی نه‌مره، کەڵە ژنێکی قاره‌مان و شۆڕەسوار و سه‌رکـرده‌یه‌کی شۆڕشگـێڕی دلـێر و چاونەترس و بەجـەرگی کورد بوو، کورد و کوردستانپه‌روه‌رێکی که‌م وێنه بوو، کوردستانی له گیانی و ژیانی لەلا شیرینتر و لە پێشتر بـوو. قەدەم خـێر شۆڕشگێڕێکی نەتەوەییمان بوو. هـیوا و ئاواتی ئه‌وه‌بوو که هەموو بستێکی خاکی کوردستان له داگیرکه‌رانی ڕه‌گـه‌زپه‌رست و بێویـژدان ڕزگـار بکات. بۆ هـێنانه‌دیی ئه‌م ئامانجه پیـرۆزه‌ش، له گیانبازی و له مـردن سـڵی نه‌کـرده‌وه. چـیتر جه‌ور و زوڵـم و ناڕەوایی و چه‌وسانه‌وه‌ی کوردی، له‌لایه‌ن شای ئێران ره‌زا شا په‌هله‌وییه‌وه، پێ قبووڵ نه‌کـرا "که‌م بژی و که‌ڵ بژی"ی له لای‌لە ژیانی ژێرده‌ستی و دیـلێتی پێ خۆشتر بـوو. بۆیه چه‌کی کوردایه‌تی و مه‌ردایه‌تی کرده شانی و له ناوچـه‌ی (پشتکۆ) لە چیاکانی زاگرۆس، لە لوڕستانی بچووک له ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستاندا، جاڕی ڕاپه‌ڕیـن و شۆڕشی ڕاگه‌یانـد. ویستی سه‌ربه‌خـۆیی لورسـتان ڕابـگه‌یه‌نێـت. بیکات بە دەروازەیـەک بـۆ رزگـارکـردنی هەمـوو کوردسـتان.
ناوچـەی لوڕسـتان لە زۆربـەی سەردەمەکـانـدا، لە سەردەمی عـەباسییەکان تا دەگـاتە سەفـەوییەکـان لە ئێـران، لە رۆژهـەڵاتی کوردسـتانـدا، میرنشـینە کـوردە فـەیـلییەکـان فەرمانـڕەوایی ناوچـەکەیـان دەکـرد، نیـمچـە سـەربەخـۆبـوون.
قەدەم خـێر لە بنەماڵەیەکی ناسراوی کورد و کوردستان پەروەر، لە ساڵی (١٨٨٩) دا، لە باکووری شاری (ئەنـدیمەشک) لەنـاو چیـا سەرکەشەکـانی لوڕسـتان لەدایـک بـوو. کچـی مـیر (قـەنـدی قـەلاوەنـدی) یـە، کـە سـەرکـردەی نـاسـراوی هـۆزی قـەلاوەنـدی فـەیـلی بـوو. قـەدەم خـێر تەنیـا خـوشـکی (٩) بـرا بــوو. کچـێکی زیـرەک و جـوان و شـۆخ و شـەنـگ و بـاڵا بەرز و بەژن رێـک بـوو . شووی بە میرزادەیەکی قەلاوەندی کـرد. کـوڕێـکیـان هـەبـوو. وشـەی (قـەدەم خـێر) يش بە واتـا (پـی بـەخـێر)ە.
قەدەم خێر هێشتا نیوچە کچ بوو، بەشـداری لە هەموو ئەو شەڕانەدا کرد، کە براکانیان لە دژی سوپـای ئیران کردیـان. ئـازا و چـاونەتـرس و نیشـان شـكـێنێکی لێهـاتـوو بوو.
رەزا شـای ئـێران، بە بیانـووی چـاکـسازییەوە، سوپـایەکی گەورە و دڕنـدەی رەوانـەی ناوچەی لوڕستان کرد. ویستی بە سەرکـوتکردن و کوشـتن و تـۆقـانـدن و بە زۆرداری دەسەڵاتی خۆی بەسەر ئەو دەڤـەرەدا بسەپێـنێـت. ئەم نیـازە گـڵاوەشی بە ئاسانی بـۆێ نەچووە سەر. سوپاکەی رووبەڕووی بەرگری و شەڕێکی سەخت بۆوە. شۆڕشگێڕانی لوڕستان بە سەرکردایەتی میر (شامراد خـان) جـوامـێرانە بەڕگـریـیان لە ناوچـەکەیـان کـرد و زەبـر و زیـانێکی زۆریـان لە سوپـاکەی ئـێران گەیـانـد.
دوای ئەوەی کە (شـامراد خـان) ی برای، کە سەرکردەی شۆڕشگـێڕان بوو، لە ساڵی (١٩٢٥) لەگەڵ برایەکی تری و هـاوژینەکەشی لە شەڕێکی سەخـتی دەستەویەخـەدا، لە بەرزاییەکانی (گـاوازین) دا، فـڕۆفـێڵیان لێیـان کـرد و شەهـید بوون. قەدەم خـێر بە کوشـتنی نامەردانەی دوو بـراکەی و هـاوژینـەکەی زۆر تـووڕە و ڕق ئەسـتوور بـوو. ئەم نامەردی و ناهەقییەی شای پێ قبووڵ نەکرا. شوێنی شامراد خانی برای گرتەوە و بڵێسەی شۆڕشی گەشتر کرد و ئاڵای بەرگری لە لـوڕستان بەرزکـردەوە و درێـژەی بە خەبات و شۆڕش دا. بەڵێنی دا کە زۆرداری و ژێـردەستی و مل کەچی قبـووڵ نەکات و نەهـێڵێت وڵاتەکەی ببێت بە پاروویەکی ئاسان و شای ئێران قووتی بدات. لە ماوەیەکی کەمدا تـوانی هـێزێکی باش لە فەیـلییەکان پێکـبهـێنێـت. جاڕی راپـەڕین و شۆڕشی دا. خۆشی بـوو بە سەرکردەی شۆڕشەکە. بارەگای شۆڕشەکە لە (پشتکـۆ ) لە شاخەکانی زاگـرۆس لـە ناوچـەی لـوڕسـتان بـوو. ویستی سەربەخـۆیی لـوڕسـتان رابـکەیـەنێـت.
شۆڕشه‌کەی قەدم خێر هاوکات بوو له‌گه‌ڵ شۆڕشه‌که‌ی سه‌رکرده‌ی گه‌له‌که‌مان سمکۆی شـوکـاک و شـۆڕشی ئه‌زه‌رییـه‌کان له ئێـران. بەراوردکـردنی قـەدەمخـێری کورد له‌گه‌ڵ کچه سه‌رکـرده‌ی شـۆڕشی فه‌ره‌نسا «ژانـدارک» کە له دژی ئینگـلـیزه‌کانی داگیرکه‌ری وڵاته‌که‌ی بـوو. قـەدەم خـێر و ژاندارک تا رادەیەک لە رووی ئامانجـەکانیانەوە لەیەک دەچـوون، هەردووکیـان نیشـتمان پەروەر و ئازادیخـواز و رزگـاریخـواز بـوون. بـەڵام قـه‌ده‌م خـێر له ژانـدارک ئـازاتـر بـوو. هـه‌ردووکـیان زۆر به نامه‌ردی شەهـید کـران.
میرزاده "قـه‌ده‌م خـێر" کچی میر" قه‌نـدی قه‌لاوه‌نـدی"یه که یه‌کێک بوو له میره‌کانی میرنشینی لورستانی بچووک. له هـۆزی لوڕی فه‌یلییه، که به قاره‌مانی و جوامێری و خۆشـه‌ویستی و دڵسـۆزی و هـاوبەسـتەبـوونیـان بـۆ کـورد و کوردسـتان ناسـراون.
مێژووی جیاواز دەربارەی ساڵی شەهیدبوونی قەدەم خێر هەیە. لە هەندێ سەرچاوەدا سـاڵێ (١٩٢٩) ز، بە ساڵی کـۆچکـردنی دانـراوە. لە هەنـدێ سەرچـاوەی تـردا سـاڵی (١٩٣٣) ز دانراوە. پێموایە کەیەکەمیان لە راستییەوە نزیکترە. به ته‌له‌فۆن په‌یوه‌ندیم له‌گه‌ڵ چه‌نـد خوشک و برایـه‌کی ڕۆشـنبـیری فـه‌یـلیـمان کـرد. ئه‌وانیـش نه‌یـان زانی.
شۆڕشگێڕانی لوڕستان بە سەرکـردایەتی قـەدم خـێر، چه‌نـدین جـار و له چه‌نـدن لاوه، شێرانه په‌لامـاری سوپاکه‌ی ره‌زا شایـان دا، لە شەڕی" بیرانـوو" دا بە سەرکردایەتی قەدەم خێر، زەبرێکی گەورە و زیانێکی زۆریان بە سوپای ئێران گەیاند و و زه‌خیره و چـه‌ک و جـبـه‌خـانـه‌یـه‌کی زۆریـشیان لـەو شـەڕەدا ده‌سـتکه‌وت. شـای ئێـران ویسـتی سەرۆکەکانی هـۆزەکانی کورد به پاره و پایه بخه‌ڵه‌تێـنێ و بیان کـات به جـاش و بیان کـات به گـژی شـۆڕشگـێڕه‌کـانـدا. شـەڕی کـورد بە کـورد بـکات. بـه‌ڵام که‌سـیان ئـه‌م ناپـاکـییه‌یـان قـبووڵ نه‌کـرد و ڕازی نه‌بـوون کە ده‌ست بخـه‌نه خـوێنی بـراکـانیـانەوە.
سوپای شاه چه‌نـد هـێڕشێکی تری کرده سه‌ر شۆڕشگـێڕه‌کان. به‌ڵام له به‌رده‌م بڕوای پۆڵایین و هه‌ڵمه‌ت و لێدانی گورچکبڕی شۆڕشگێڕه‌کاندا، خۆیان ڕانه‌گرت و تووشی شکستی و زیانێکی زیاتر بوون. شۆڕشگێڕەکان له ماوه‌یه‌کی که‌مدا توانیان زۆربه‌ی ناوچـه‌کـانی لـوڕسـتان له سـوپـای داگـیرکه‌ری ئـێرانی پـاک بـکەنـەوە.
قـه‌ده‌م خێر نامه‌یه‌کی بۆ شێخ مه‌حمـوودی حه‌فـید نارد. له نامه‌که‌یدا باسی ئه‌و ستەم و زۆردارییەی کردبوو کە لێیان دەکرێ. باسی لەوەش کردووە کە چۆن رەزا شا پەهلەوی بە نـاڕەوا و بە نامـەردی میـر (شـامـراد خـان) ی کـاکی کـوشتووە. هه‌ر له‌و نامه‌یـه‌دا، داوای له شـێخی نه‌مـر کـردووە، که هـێزەکـانیـان، بکـه‌ن به یـه‌ک و به یـه‌ک هـێزه‌وه پـه‌لامـاری داگـیرکه‌ران لـه ڕۆژهـه‌ڵات و لـه باشـووری کـوردسـتانـدا بـدەن. چـونـکە دەیزانی کە هێز لە یەکێتی و لە یەکڕیزی دایە. ئه‌وه‌شی بۆ نووسیوە من ئاماده‌م هه‌موو شۆڕشگـێڕه‌کانمـان، بخـه‌مه ژێـر فه‌رمـانـده‌ی به‌ڕێـزتـان، له‌گه‌ڵ هه‌مـوو ئـه‌و چـه‌ک و جبه‌خا‌نەیه‌ش کە هه‌مانه، که به‌شی دوو ساڵی شه‌ڕکردن ده‌که‌ن. به‌ڵام شێخ مه‌حمـوود گـوێی بـه نامـه‌که‌ی نـه‌دا بە هـەنـدی نـەزانی و به ده‌نـگی داخـوازییـه‌کـه‌یـه‌وه نه‌هـات. گوایه شێخ له‌وه ترساوه، ئه‌گه‌ر ڕێکه‌وتنێکی وا بکات سواره‌کانی لێی دوورده‌که‌ونه‌وه. چونکه له‌وانه‌یه ئه‌وان به هه‌ڵه لێکیبدەنەوە و وابزانن که شێخ له پێناوی سه‌روه‌ت و سامـانی میـرزاده‌یـه‌کی ده‌وڵـه‌مه‌نـدا، ئـه‌م ڕێـکه‌وتـن و یه‌کـگـرتنـه‌ی کـردووه.
ره‌زا شای په‌هـله‌وی، دوای ئه‌وه‌ی کە چه‌نـد جـارێک سوپاکه‌ی شکستی هـێنا، په‌نـای بۆ فـڕوفـێڵ و درۆ و پیـلان بـرد. شانـدێکی به کۆمه‌ڵـێک دیـاریی به نـرخـه‌وه، بۆ لای قـه‌ده‌م خـێر نارد، به‌ڵـێنی ئه‌وه‌یـان داێی کـه شـا بڕیـاری لێبـووردنی گـشتی بۆ هەموو چەکهـەڵگـرتووەکـان دەرکـردووە و بڕیـاری ئەوەشی داوە، کە کۆمه‌ڵـێک چاکسازی و ئاوه‌دانی له لوڕستاندا جـێبه‌جێ بکات و باری گوزه‌ران و ژیـانی دانیشتوانیشی خۆشتر ده‌کات، داواشی کـردووه که قـه‌ده‌م خـێر شـووی پێ بکـات. قـه‌ده‌م خـێر زۆر لە شاندە نێراوەکەی شا تـووڕه بوو. وتی: چی دیارییه‌کتان هـێناوه هه‌رهه‌مووی له‌گه‌ڵ خوتاندا بیـان به‌رنه‌وه، ده‌قی ئه‌م قـسه‌یه‌ی منیش که وه‌ڵامی داخوازییـه‌که‌ی شایەکـه‌تانه، پێی ڕابگه‌یه‌نن کە قـەدەم خـێر وتی:"مـن ژن نیـم تـاکـو شـوو بـکه‌م، به‌ڵکـو تـۆ ژنیـت". قه‌ده‌م خێر به باشی له نیاز و مه‌به‌ستی گـڵاوی شای بێڕه‌وشت تێ گه‌یشتبوو که چییه.
که ئه‌و وه‌ڵامه‌ی قه‌ده‌م خـێریان بە شا ڕاگه‌یاند"مـن ژن نیـم و تـۆ ژنیـت" زۆرگـرژ و تـووڕه بـوو. سوپایه‌کی زه‌بـه‌ڵاحی به به‌هـێزتـرین چه‌کـی قـورسەوە به‌ره‌و لوڕسـتان به‌ڕێکرد. ده‌ستیان لە هيچ کەسێک نه ده‌پاراست و به سه‌دان منداڵ و ئافره‌ت و پیری بێ گوناهـیان کوشت، به ده‌یان ئاوایی لوڕستانیان کاولکرد و تەر و وشکیان سوتاند، تـاڵان و دزییـان کرد و سیاسەتی قـێزەوەنی، سـەر بـۆ ئـێـمە و مـاڵ بۆ ئێـوە و زەوی سوتمـاکـیان جـێبەجـێکـرد. به‌ڵام له‌گـه‌ڵ ئه‌وه‌شـدا سه‌رکـه‌وتنیـان به ده‌سـت نه‌هـێنا و نه‌یان توانی شاخه‌کانی دەڤـەری لورستان بگـرن. شۆڕشگێره‌کان له دیـوی گه‌رمیانی باشووری کوردستانـدا ڕیـزه‌کانی خۆیـان ڕێکخسته‌وه و دووبـاره هـاتنـه‌وه بۆ دیـوی لورستان و له چه‌ند قۆڵێکەوە هێڕشیان کرده سه‌ر سۆپاکه‌ی شای ئێرانی داگیرکەر و زه‌بـرێکی کاریگه‌ر و زیانێکی زۆریان بە سوپا بەزیوەکەی ئیران گەیانـد. شای ئێران که زانی ئەستەمە کە بتوانێت به زه‌بـری هـێز و لەشکـركێشی بەسەر شـۆڕشگـێڕاندا زاڵ بێت و کۆتایی بە شۆڕشەکەی لوڕستان بهـێنێـت. کە شەڕی پـارتیـزانییان دەکرد. شای درۆزن دووباره که‌وته فـڕوفێڵ کردن و سوێندخواردن و به‌ڵێنی درۆ و پیلانێکی چەپـەڵ و گـڵاوتـر. ئه‌مجـاره‌یـان ویـسـتی لـه رێـی ئـایـین و دڵـپـاکی و خـۆشــبڕوایی قەدەم خـێر و فەرماندەکانی شۆڕشەکە بخه‌ڵه‌تێنێت. شا شانـدێکی تری بۆ لای قـه‌ده‌م خـێر نارد، کە پێکهـاتبوون لە چەنـد مەلایـەک و چەنـد سەرۆک هـۆزێکی کـورد، که نامه‌یه‌کی تری بۆێ پێـیانـدا ناردبوو، هه‌ر به ئه‌م شانـدەدا، نوسخـه‌یه‌کی قـورئانی به دیاری بۆ قـه‌ده‌م خـێر ناردبوو، کە له‌سه‌ر به‌رگی یه‌که‌می قورئانه‌که‌دا، شـای درۆزن مـۆری شـوێن ده‌ستی خـۆی له‌سه‌ر مـۆرکردبوو، تا بڕوای پێبکه‌ن و دڵنیابن، گـوایه شـا مـۆسوڵـمـانێکی له خـواتـرسه و ده‌سـتی به ئـه‌م قـورئـانـه‌دا داوه و نـێـتی پاکه و قورئانه‌که‌ش شاهیده. ئه‌وه‌شی بۆ نووسیبوو، که دووبارە بڕیاری لێبووردنی گـشتی دەرکردووە، کە بەبێ مەرجێک هه‌موو چـه‌ک هـه‌ڵگرێک ده‌گرێته‌وه. لـێپێچـینەوەش لەگەڵ هـیچ چەکـدارێکـدا ناکـرێـت. هه‌مـووشـتان ده‌گـه‌ڕێنه‌وه بۆ نـاو مـاڵ و منـداڵی خۆتـان. و لورسـتانیـش له جـاران ئاوه‌دانـتر ده‌کـه‌ینـه‌وه.
زۆربه‌ی شۆڕشگـێڕه‌کان که قـورئانه‌که‌یـان بینی و دەستەمـۆری شایـان لەسـەر بینی، بڕوایـان به به‌ڵـێن و بڕیار و به درۆ‌که‌ی شا کرد، به چه‌که‌کانیانه‌وه خۆیان به ده‌ست سـوپـای ئێـرانـه‌وه دا. ته‌نهـا قـه‌ده‌م خـێر و چـه‌نـد شۆڕشگـێڕێـکی زۆر که‌م نه‌بـێـت، ئه‌وانیش که زانیان هـیچ ده‌ره‌تانیان نییه، به ناچاری لەگەڵ سەد سواری شۆڕشگێڕدا کە زۆربەیـان فەرماندە بوون، خـۆیـان به‌ده‌سته‌وه دا و بەرەو تارانی پایتەخـت بەڕێ کەوتـن. ئەگـه‌رچی بـڕواشیان به لـێبووردن و بە سـوێنـد و پەیمـان و بەڵـێنەکەی شا نه‌بوو. لە پێشا بۆ چەواشەکاری بە گەرمی پێشوازیان لـێکـردن. ئەمەش یەکەمین جار و دووەمـین جار نییە، کە سەرکردەکانی کوردمان بە بەڵـین و سوێنـد و بە فـڕوفـێڵ و بـڕیـارە درۆکـانی دەسـەڵاتـدارە داگـیرکـەرەکـانی کـوردسـتان، لەژێـر پـەردەی ئـایـنی ئیسـلامدا بخەڵەتێن و تێبکەون. پێشتر و دواتریش چەندین سەرکردەی شۆڕشگـێڕی کوردمان، پەند و وانەیان لە سوێند و بەڵێن و بڕیاره درۆکانی داگیرکەرانی کوردستان وەرنەگـرت، بە هەمـان پیـلان و سـوێنـد و بەڵـێن هـەڵخەتـان. گەلـەكەشـمان باجـێکی زۆری ئەم نابەڵـەدی و هـەڵانـەی سەرکـردەکـانی داوەتـەوە. داگیرکەران و دوژمنانی کورد و کوردستان، دڵپاکی و خۆشبڕوایی، کە خاڵێکی لاواز و نەرێنی سەرکـردەکانی کوردمانە قـۆستوونەتەوە. چەنـدین جـاری تر بە هـەمـان پیـلان و بەڵـێن و پەیمان و فـڕوفـێـڵ، سەرکـردەکـانی کوردیـان هەڵخـەڵەتـانـدوون.
سوپای دڕنده‌ی و رەگەزپەرستی ئێران، هه‌ر له یه‌که‌م شەوی خـۆبەدەستەوەداندا، بە نامەردی زۆربه‌ی شۆڕشگـێڕه‌کانیان کوشـت. قـه‌ده‌م خـێر و" ١٧" له سه‌رکـرده‌کانی شۆڕشه‌که‌شیان نـاردن بـۆ تـاران، لە دوای ڕۆژێـک هـه‌ر (١٧) سـه‌رکـرده‌کـەیـان له سـێـداره دا. هه‌نـدێـک ده‌ڵـێن نـامـه‌ردانه پـرچـی قـه‌ده‌م خـێریـشـیان به‌ست بـه کـلکی هـێسترێکی چه‌مووشه‌وه، رایکرد و قەدم خێری ڕاکـێشا. هه‌موو گیانی شکا و خوێنی لێ ده‌چـۆڕایه‌وه. ئینجا خستیانه زینـدانی تارانـەوە. رۆژانە ئەشکەنجـەی جەستەیی و دەروونیان دەدا. به‌ڵام قـەدەم خـێر زۆر ئازا و خۆڕاگربوو. داوای لێبووردن و به‌زه‌یی لێ نه‌کردن. لە بەندیخانەدا، نه‌خۆش که‌وت و له ماوه‌یـه‌کی زۆر که‌مـدا، ئه‌م شێره‌ژنە شـۆڕشگـێرە سه‌رکـرده‌یه‌مـان، لـه زینـدانـی تارانـدا، به سـه‌ربـه‌رزی و بە مـه‌ردی لە ساڵی (١٩٢٩) ز کۆچی دوایی کـرد. شانـازی و سه‌روه‌ریی و شکـۆداری بۆ کـورد و کوردسـتان و نه‌مـریشی بـۆ خـۆی تـۆمـارکـرد. تەرمەکـەشـیان لـە گـۆڕسـتانی شـاری (کەربەلا) ناشت. تا ئەمڕۆ هـیچ زانیارییەک لە بارەی شوێنی مەزارەکەیەوە نازانین.
شۆڕشـه‌که‌ی قـه‌ده‌م خـێر (٣) ساڵی خـایانـد. لـەو مـاوە کـورتـەدا، چەنـدین داسـتانی قارەمـانێـتیـیان تۆمارکـرد. شکـستهـێنانی شـۆڕشەکەی قـەدەم خـێر بۆ ئەم هـۆکارانە دەگـەڕێتـەوە:
١ـ نابەرانبەری هـێز و چـەک. چەکەکـانی شۆڕشگـێران کۆن و ساکار بوون. بەڵام سوپای ئێران قـورسترین چەکی مۆدێـرزمی ئەو سەردەمەیـان لە دژی شۆڕشگـێڕان بەکاردەهـێنا. ژمارەی سەربازەکانیشیان سەد بە قەی ژمارەی شۆڕشگێڕان دەبـوون.
٢ـ دووبەرەکی و ناکۆکی کەوتە نێوان شۆڕشگـێڕەکانەوە. بەشێک لە فەرمانـدەکـان و لە شۆڕشگـێڕەکان هەڵخـەڵەتـان و بـڕوایـان بە بـڕیاری لێـبووردنی گـشتی و بەڵـێنی درۆی رەزا شا کرد. بە چەکەکانیانەوە خۆیان رادەستی سوپای ئێـران کرد. ناپاکـییان کـرد و هەمـوو نهـێنییەکـانی شـۆڕشـەکەیـان دا بە دوژمـن دا.
٣ـ کەمبوونەوەی چـەک و تەقـەمەنی و ئازووقە و کەرەستەی پێویستی شۆڕشگێڕان.
٤ـ پشت تێکردنی سەرۆک هۆزەکانی کورد لە دەڤەرەکەدا، لە شۆڕشەکەی قەدەم خێر.
بە داخـەوە، تا ئێسـتا زانیـاری زۆر که‌مـه ده‌ربـاره‌ی ئـه‌م کـەڵـە ژنە شـۆڕشگـێڕەمـان هەیە. دەبـوایە مـێژوونووسانی کوردمان لە پەرتووکێکدا، بە وردی و تەسەلی باسیان لە ژیاننامە و لە شۆڕشەکەی قـەدم خـێر بکردایە. دەبوایە هـونەرمەندانی دەرهـێنەری کوردمـان، ژیاننـامە و شـۆڕشـەکەی قـەدم خـێریان بـەرز رابگـرتـایـە و بیـان کـردایـە بە بابەتی فیلمێکی سینەمایی دیکۆمێنتاری، یان بە زنجیرە لە درامایەکی تەلەفـزیـۆنی. پێشنیاری ئەوەش دەکەم، کە پەیکەرتـاشێکی بە توانای کوردمان، بە هـاوکاری لەگەڵ شارەوانی شارێکی باشووری کوردستان، لە گۆڕەپانێکی گونجـاودا، بۆ بەرزراگـرتنی یادی قـەدەم خێری شۆڕشگـێڕ و سەرکردە، پەیکەرێکی شایستەی بۆ دروست بکەن.
چـیرۆکی قـارەمانێتی قـەدەمخـێر، بووە بە بەشێک لە کەلەپـووری نەتـەوەییـمان، کە شـەوانی سـاردی زسـتان، دایـکان و داپـیـرە کــوردە فـەیـلـییەکـان بـۆ منـداڵـەکـانیان دەیگـێڕنـەوە. تا سـاڵانی پەنجـاکـانیـش، وێنـەی قـەدم خـێر لـە زۆربـەی ژوورەکـانی ماڵـە بـرا کـوردە فـەیـلییەکـانمـان لە بەغـدا هـەڵـواسـرابـوو.
بە دەیـان شیعـری ستایش و گـۆرانیش بەسەر جـوانی و شـۆڕشگـێڕی و قـارەمانێتی قەدەم خـێردا هەڵدراون کە تا ئەمڕۆش فەیلییەکان بە خۆشییەوە گوێ لەو گۆرانییانە دەگـرن. دەنگخۆشەکانیشیان بە ئاوازەوە دەیان ڵێنەوە. نووسەری ناسراوی کوردمان دکتـۆر (زوهـیر عەبـدولمەلـیک) دەڵـێت:"لە سـاڵانی حەفـتاکـانی سـەدەی رابـردوودا، شریتێکی تۆمارکراوم دەستکەوت، کە گۆرانییەکی بۆ بەرزڕاگرتنی یادی شۆڕشگێڕی فەیلی قەدەم خێری لەسەر تۆماکراوە، کە گۆرانییەکی ناوچەی (بابی) یە کە دەکەوێتە لـوڕسـتانی ئـەوپـەڕی باشـووری رۆژهـەڵاتی کـوردسـتان" ئەمـەش دەقـی وشەکـانی گۆرانییەکەیە، کە نووسەر زوهیر عەبدولمەلیک لە دیالێکتی فەیلییەوە وەرگێڕاوە بۆ سەر زمانی عەرەبی. منیش لە زمانی عەرەبییەوە وەرمگێڕایە سەر زمانی کوردی:
لەسـەر لـووتـــکە چــــیـاکـانـەوە
قـەدەمـخــێـر هــــاتـە خــــوارەوە
سـوورە لەسـەر جـەنگ و شـەڕ
لە لـۆیـەکـانی پشــتـێـنە ئـاوریـشـمـیـیەکـەیـدا
دەمـانـچـــــەیـەکی پـڕ لە فـیـشــــەک هــــەیە
قـەدم خـــێـر، ئـەی کـــەوش قـەدیـفـــــەیی و
قــــــــــــــــــژ خـەنــــــــــــــــــــــەیی
جـوانی بەدەرت سەرسـامی کـردووم
چـەکـەکەی دەسـتـیـشـت گـڕ لە پەرۆشــم بـەردەدات
دوژمـنــەکـانـت لە گـۆڕەپــانی جـەنـــگـدا هـەڵـــدێـن
ئەوانەی بـشـمـێـنـنەوە بەشــیان نەگـبەتی و دۆڕانـە
خـانـمــــەکـەم، دەســت بـە شـەڕکــردن بـکـە
کـەژاوەیـەکـت لە رێحـانە بۆ دروسـت دەکـەم
تـا لە تـیــنی گـــــەرمی خـــــــۆر
چــاوە جــوانـەکـانـت بپـارێـزێـت
(*) تا رادەیـەک سـوودم لەم سەرچـاوانە وەرگـرتـووە:
١ـ مـن تـراث النساء.. قـدم خـير الکـوردیة. بقـلـم: الـدکتور زهـير عبـدالملک.
المنشـور في موقـع کـلکـامش في: ٢٣/ سبتـمبر/٢٠١٠
٢ـ لە ئافـرەتە نـاودارەکـانی کـورد.. قـەدەم خـێر.
نووسینی: رەزا شـوان ـ ساڵی بـڵاوکـردنەوەی لە سایتـەکـاندا: ٢٠١٠
٣ـ ثـورة الامیـرة الـفـیلـیة قـدم خـیر ـ بقـلـم الکـاتب: شهـاب القـرەلـوسي.
المنشور فی العـدد (١٥٣) ـ جـریـدة الاتحـاد: ١٤/ ئوکـتوبـر/٢٠٢١
٤ـ هەڵـۆی بەرزە فـڕی زاگـرۆس.. قـەدەم خـێر ـ سایتی (ژنها) نووسەر: ت . پ.
٥ـ نضـال المـرأة الکـوردیـة وإسـتـقـلال الـوطـن الکـوردسـتاني.
بقـلم: علاء یارکة ملک الماسبي ـ موقع: کلکامش. تاریخ النشر: ٢٦/ ینایر/٢٠١٠
٦ـ ئافـرەتی شـۆڕشگـێڕی کـورد (قـەدەم خـێر) ی فـەیـلی.
نووسـینی : کـەریـم شارەزا
ناوەنـدی رەوەنـدی کـورد لە دەرەوە ـ دوا نوێکـردنەوەی لە: ١١/ ٦/٢٠٢١
٧ـ أعـلام الکـورد ـ الامـیرە قـدم خـیر. بقـلـم: غـالـب عـلي.
موقع : کـلکـامش ـ تاریـخ النـشر: ٦/ سبتـمبر/ ٢٠١٠
رەزا شـوان
سـویـد: ٢٠٢١
20/12/2021
