^{عه‌تا قه‌ره‌داغی}

^{کاتی باسی کەسێتی دەکرێت وێنەی مرۆڤ وەکو بوویەکی بەرجەستە خۆی نمایش دەکات، کە دەشێ مەبەست کەسێتی تاکەکەس بێت یان کەسێتی دەستە و گروپ کە ئەمەی دووەمیان لەسەر بنەمای نەتەوەیی یان کۆمەڵایەتی، واتە پێکهاتەی چینایەتی پۆلێن دەکرێت. کەسێتی وەکو تاکەکەس و وەکو دەستەو گروپیش تەنیا بەرهەمی ئەو چرکەساتە نیە کە تیایدا سەیری دەکرێت، بەڵکو بەرهەمی رابردوو پێشخانی بەر لە ئێستایە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە کەسێتی لە رووی ئامادەبوون یان ئامادەنەبوونەوە پەیوەستە بە زەمینەی رابردووەوە، کە ئەویش دابەش دەبێت بۆ ریشەی بایۆلۆجی کە مەبەستمان خاسێتە بۆماوەییەکانە، هەروەها بۆ زەمینەی پەروەردەبوون کە ئەویش بریتیە لە یەکەم خانەی کۆمەڵایەتی کە خێزانە، پاشان قوتابخانەو ئەنجا کۆمەڵگا. واتە هەر مرۆڤێک وەکو تاکەکەس وەربگرین، بەرهەمی ئەم بنەمایانەیەو ئەو کەسێتیەی کە بۆی دروستبووەو هەیەتی دەرئەنجام و بەرهەمی ئەو هۆکارو پێشخانانەیە، کە ئەم کەسێتیەش لە دوو رەهەندەوە سەیردەکرێت، یان دەبینرێت کە ئەوش روانگەی سەیرکردنی خودی کەسەکەیە وەکو تاکەکەس و روانین بۆ ئەو تاکەکەسە وەکو بەشێک لە پێکهێنەری دەستەو گروپ کە ئەویش زیاتر لە رووی گشتیەوە وەکو کەسێتی نەتەوەیی یان کەسێتی کۆمەڵایەتی، واتە بوونی تاکەکەس و ئامادەبوونی لەپێکهاتەی دەستەجەمییدا سەیر دەکرێت و لەهەردوو بارەکەشدا پێوانەی سەرەکی بۆ دیاریکردنی کەسێتی بوونی ئەو کەسێتەیە بە کەسێتیەکی خاوەن شوناس کە رۆڵبینین و بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی بوونی ئەو شوناسە دیاری دەکات، کە ئەوەش مانای بوونی تاکە کەسەکەیە.
ئەگەر لەم روانگەیەوە سەیری کەسێتی کوردی لەسەر ئاستی تاکەکەس و لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتی یان نەتەوەیی بکەین، ئایا ئەو کەسێتیە چۆنەو لە چ ئاستێکدایە؟ ئایا شێوازی کارکردنی تاکەکەسی کوردی وەکو تاکەکەس و وەکو کەسێتی کۆمەڵایەتی یان نەتەوەیی لەگەڵ خۆیی و لەناوخۆیدا لە لایەک و لە رووی دەرەوەدا یان لە ئاستی دەرەوەدا چۆنەو چ پەیەوەندییەکی بە پاشخانی ئەم کەسێتیەوە هەیە وەکو تاک و وەکو کۆ؟
بێگومان کەسێتی کوردی لە ئێستادا پەیوەندی بە رابردوویەکەوە هەیە، کە لە زۆر گۆشەنیگایەوە رابردوویەکی زۆر روون و ئاشکرانیە. کورد لە کوێوە هاتووە؟ رەگوریشەی راستەقینەی کورد دەگەڕێتەوە بۆ کێ و یەکەم مێژووی تۆمارکراوی ئەم پێکهاتە ئیتنیکیە کامەیەو کێ تۆماری کردووەو تا چەندێک جێگای بڕوایە؟ ئایا لە راستیدا هەموو کورد بە جیاوازی زاری ئاخاوتن و سروشتی رەنگ و چاو و قژو رەفتارو داب و نەریت و پەیڕەوی ئایینیەوە نەوەی یەک باپیرەن؟ ئایا یەک خوێنیان هەیە؟ ئایا جوگرافیای کوردستان واتە ئەو خاکەی کە کوردی لەسەر دەژی لە ئێستادا سەرباری دابەشکردنی لە مێژووی نوێدا یەک خاکە؟ لە سەروی هەموو ئەمانەوەو بە گریمانەی ئەوەشی کە ئەم بنەمایانەی کە لەسەرەوە باسکران، بەتەواوی پشتگیری وەڵامێکی ئەرێنی نەکەن، ئایا هەموو کورد خاوەنی هەستێکی هاوبەشن کە هەستی کوردبوونە؟ کە بێگومان ئەگەر تەنیا ئەم هەستە هاوبەشە هەبێت ئەوا بەسە بۆ ئەوەی کە کورد لە رووی کەسێتی کۆمەڵایەتی، یان نەتەوەییەوە ببێتە کەسێتیەکی تەواوی خاوەن شوناس. کەواتە سەرباری کاریگەری نەرێنی پاشخانی رابردوو، دروستبوونی هەستی هاوبەش بەسە بۆ ئەوەی کەسێتیەکی بەهێز بەرهەمبهێنێت. بۆ نموونە گەلی جولەکە کە رایەڵەی ئایین پێکیەوە بەستوون، پێشتر پەرش و بڵاوترین پێکهاتەبوون، بەڵام دروستبوونی هەستی هاوبەش کە مەبەست دروستبوونی ئەو هەستەیە لای هەموو جولەکە، کە ئەوان پێکهاتەیەکی چەوسێندراوەو غەدرلێکراوبوون، وای لە ئەوان کرد کە توانیان ئەو هەستە تەسامی پێبکەن- بڵندبکەن- و بیکەنە بنەمایەکی بەهێز، لە ئاستی یەکەمدا بۆ دروستکردنی کەسێتی خۆیان لەسەر ئاستی تاکەکەس و لەسەر ئاستی کۆمەڵیش، کە سەرئەنجام کەسێتی جولەکە لە کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا ببێتە کەسێتیەکی پتەوو هەژموندار و ئامادە لە هەموو جومگە هەستیارەکانی زانست و ئەدەب و ئابوری و سیاسی و ستراتیژی و بڕیاری دنیادا.
ئەوە ئاشکرایە رابردووی کورد وەکو رابردووی زۆر لە ئیتنیک و نەتەوەکانی تر وایە، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە کە کەسێتی کوردی لە درێژەی مێژووی تۆمارکراوی خۆیدا نەیتوانیووە ئامادەبوونی خۆی بسەلمێنێت. باسی ئەوە دەکرێت کە دەوڵەتی مید لەسەر زەمینی ئێراندا دەوڵەتێکی کوردی بووە. ئەمە ئەگەر یەکلاییش نەبووبێتەوەو تەنانەت وەکو ئەفسانەیەکیش سەیر بکرێت، دیسان پێویستە کورد نەک رەتی نەکاتەوە بەڵکو بیکاتە پایەیەکی رابردووی خۆی بۆ دروستکردنی ئەو هەستە هاوبەشەی کە باسمان لێوەکردو بنەمایە بۆ بنیادنانەوەی کەسێتی نەتەوەیی کوردی. هەرچۆن هەندێ کورد باسی ئەوە دەکەن کە نەورۆز پەیوەندی بە کوردەوە نیەو ئەو هەڵوێستەش لە ئەنجامی تواندنەوەی خاوەنەکانیانەوە لەناو کەلتورە تێکشکێنەرەکانی کورددا لەدایکبووە، کە دیارە هەر قسەیەکی لەوجۆرە نانەتەوەیی تەنانەت دژی بنەماکانی کوردبوونەو زیاتریش بە مەبەستی لێدانی رابردوویەکە کە لە کۆنەستی کوردیدا وەکو پیرۆز سەیر دەکرێت و بێگومان یەکێک لە رێگاکانی تێکشکاندنی هەر پێکهاتەیەک جیاکردنەوەی ئەو پێکهاتەیە لە رابردووی خۆی، لە هێماو رەمزەکانی، لە پیرۆزی و سەروەرییەکانی، لە ئەفسانەو چیرۆکەکانی کە داگیرکەرە نوێیەکانی کوردستان لە عەرەب و تورک و فارس هەتا ئێستاش بەشێوەی رێکخراوو بەرنامە بۆدانراو لەسەر جیاکردنەوەی کورد لە زمان و کەلتورو داب و نەریت و فۆلکلۆرو چیرۆک و گۆرانی و مۆسیقاو هێماو سەروەری و ئەفسانەو مێژووی خۆی بەردەوامن . کەواتە بە بارێکی تردا ئەم رەگەزانە رۆڵ دەبینن لە بنیادنانی کەسێتیدا چونکە خودی ئەم بنەمایانە وەکو رەگەزەکانی شوناسی تاکەکەس و شوناسی نەتەوەیش سەیر دەکرێن کە دەبنە بنەماو دروستکەری ناسیونالیزم و لە بنیادنانی نەتەوەشدا کە لە ئەنجامی دروستبوونی دەوڵەتدا دروست دەبێت ئەم رەگەزانە رۆڵی دیاردەبینن.
وەکو گوتمان کەسێتی کوردی لە روانگەی روانین بۆ رابردوویەوە، لە روانگەی سەیرکردنی رەگ و ڕیشەیەوە، لە روانگەی ملمانێیدا لە پێناوی ژیان و مانەوەدا، لە روانگەی بوونی کەلتورو داب و نەریتەوە، لە رونگەی کۆمەڵایەتیبوونەوە هاوشانی ئەو ئیتنیک و پێکهاتانەی ترە کە لە نزیک ئەمدا هەبوون و ژیاون و جیاوازی ئاشکرا لە رووی پەرەسەندنەوە لە نێوانیاندا نابینرێت. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت توخم و رەگەزە ناوخۆییەکانی بنیادی کەسێتی کوردی توخم و رەگەزی ئاسایی بنیادنانی کەسێتین وەکو توخم و رەگەزەکانی بنیادنانی کەسێتی هەر ئیتنیک و نەتەوەو پێکهاتەیەکی تر. کەواتە لێرەوە سەبارەت بە کەسێتی کوردی سەرنجمان دەچێتە سەر هۆکارو پاڵنەرو رەگەزەکانی دەرەوە، یان رەگەزە بابەتیەکان کە مەبەست لەوەش رۆڵی هۆکاری دەرەوەیە لەسەر کەسێتی کوردی چ وەکو تاکەکەس و چ وەکو کەسێتی نەتەوەیی.
ئێمە پێشتر باسی قۆناغەکانی تێکشکاندنی کەسێتی کوردیمان کردووە، کە ئەگەر دەوڵەتی مید دەوڵەتێکی کوردی بووبێت، ئەوا یەکەم تێکشکاندنی کەسێتی کوردی لە تێکشکاندنی ئەو دەوڵەتەوە دەستپێدەکات. دوای ئەوەش جیاکردنەوەی کورد لە ئایینی رابردووی خۆی و پاشان بوونی نیشتیمانی کورد بە شوێن و پێگەی شەڕو ململانێی هێزو دەوڵەتە ناکۆکەکانی وەکو بابلی و فارسی و ئەکەدی و ئاشوری و گریکی و...تاد. پاشانیش تێکشکاندنی کەسێتی کوردی بە خراپترین شێوە لە فەتحی ئیسلامیدا کە لەمەیاندا هەر ئەوە نەبوو کە کەسێتی کوردی لەناو تێكشکاندندا جارێكی تریش تێكبشكێندرێتەوە، بەڵکو ئەمجارەیان کەسێتی کوردی لەناو کەلتورو هێزی تێکشکێنەریدا توایەوە، یان توێنرایەوەو کاریگەری ئەو تواندنەوەیەش لەو ساوە تاکو ئێستا زیندووەو ئەوەیە کە ئێستاش بە ئاشکرا دەیبینین کە چۆن رووبەرێکی فراوانی کۆمەڵگای کوردی نەک هەر ئیسلامبوونی دەخاتە پێش کوردبوونیەوە، بەڵکو لە رووی سیاسیشەوە رووبەرێکی هێجگار فراوانی کۆمەڵگای کوردی ئەوەندەی ئینتیمایان بۆ عەرەب و تورک و فارس هەیە ئەوەندە ئینتیمایان بۆ کوردبوون نیە، کە ئاشکرایە ئەو سێ نەتەوەیە بەکاریگەری ئایینی ئیسلام دەسەڵاتیان بەسەر کورددا کردووەو کەسێتی کوردییان تێکشکاندووەو وڵاتەکەیان داگیرکردووەو هەتاکو ئێستاش کەسێتی کوردی لە ئاستێکی فراواندا خۆی بە بچووک و خزمەتکاری ئەم سێ نەتەوەو سێ کەلتورە هاوئایینە دەزانێت و لە ئاستی ئەواندا بچووک و بستەباڵا دەردەکەوێت. ئەمەش دەرئەنجامی ئەو تێکشکاندنەیە کە هێزی دەرەکی لە درێژەی مێژوودا بەسەر کەسێتی کوردیدا هێناوە. ئەمە سەرباری ئەوەی کە کەسێتی کوردی لە ناوەوەڕا، کەسێتیەکی بەسەرخۆدا شکاوەیەو سەباری نەتوانینی تێگەیشتن لەباری تێکشکاندنی خۆی، بەڵام هەمیشە لەباری خۆنمایشکردندایە بەمەبەستی بەدەستهێنانی سۆزو بەزەیی ئەوانی تر. ئاشکرایە ئەو کەسێتەی لەچاوەڕوانی سۆزو بەزەیی ئەوانی تردایە، ناتوانێت هەنگاوی بەرەو خۆدروستکردنەوە بنێت، هەتا خۆی لە چاوەڕوانی سۆزو بەزەیی رزگارنەکات چونکە تەنیا کەسیتی لاوازو ناکاراو بێبەرهەم چاوەڕوانی سۆزو بەزەیی دەکات.
بێگومان تێکشکاندنی کەسێتی تەنیا بەسەر کەسێتی کوردیدا نەهاتووە یان نەسەپێندراوە، بەڵكو زۆر پێکهاتەو ئیتنیک و نەتەوەی تریش دووچاری تێکشکاندنی کەسێتی بوون، بەڵام لە زووترین کاتدا وانەیان لە ئەزموونی تێکشکاندن وەرگرتووەو توانیوویانە بە باشترین شێوە خۆیان دروست بکەنەوەو تەنانەت ببنە دیارترین و بەهێزترین لە رووی پێشکەوتن و بەشداریکردن لە بەرهەمهێنانی شارستانێتی مرۆڤایەتیدا. کارەساتی هۆلۆکۆست بوو بە یەکەمین پاڵنەر بۆ بنیادنانی کەسێتی بەهێزی جولەکە. کارەساتی بۆمبارانکردنی ژاپۆن بە بۆمبی ئەتۆمی بوو بەپاڵنەر بۆ ئەو پێشکەوتنە گەورەیەی ئێستای ژاپۆن. بەڵام ئەوەی مایەی سەرنج و لەسەر راوەستانە، ئەوەیە کە کەسێتی کوردی نەیتوانیووە هیچ وانەیەک لەو هەموو شکستەی رابردووی خۆی وەربگرێت و هیچ هەنگاوێکی دیارو لەبەرچاو بە ئاراستەی خۆبنیادنانەوەو خۆدروستکردنەوە بنێت. کەواتە ئەو هۆکارانە چین کە کەسێتی کوردییان بۆ ئەو ماوە مێژوویە دوورو درێژە بە تێکشکاوی هێشتووەتەوەو بەربەستبوون لە رێگای هەستکردنی کەسێتی کوردی بە تێكشکاندن و گەیشتنی بە ئاستی هەڵسەنگاندنی باری تێکشکاندن و لەسەر ئەو بنەمایەش هەوڵدان بۆ خۆدبنیادنانەوەو خۆدروستکردنەوەو تێپەڕاندنی باری دوورو درێژی تێكشکاندن وگەیشتنە ئاستی لەسە پێی خۆ راوەستان و هەڵوەشاندنەوەی پەیوەستبوون و ئینتیما بۆ کەلتورو عەقڵە تێكشکێنەرەکانی کە عەقڵ و کەلتوری عەرەب و تورک و فارسن.}

9/4/2021