عارف قوربانی
دەمەوێ ئەو گوندەی تیایدا لەدایك بووم و لێی ژیاوم، بكەمە نموونەی كۆمەڵگەیەكی بچووككراوەی وڵاتەكەم، هەروەها بیكەمە دەستپێكی ورووژاندنی بابەتێكی مەترسیدار كە ئەویش پرۆسەی جینۆسایدێكی بەردەوامە لە كوردستان. گوندەكەمان (بنگرد) لادێیەكی گەورە بوو لە نێوان چەمچەماڵ و كەركووك. دەتوانم بڵێم لەو رۆژگارانەدا یەكێك لە ئاواییە پڕ مەخلوقەكانی كوردستان بوو، بۆ ساڵانی حەفتا و هەشتاكان سەت ماڵ لە گوندێكدا ژمارەیەكی زۆر بوو. هەندێ لە ماڵەكانیش كوڕێك و دوانیان خێزاندار بوون و لەسەر ماڵە باوان بوون. ساڵی 1986 لە پرۆسەی رووخاندنی گوندە نزیك شار و شەقامە سەرەكییەكان رووخێنرا و خەڵكەكەی ئاوارە كران. ئەوكات تەمەنم گەیشتبووە شانزە ساڵ و بەباشی یادەوەرییەكانم لەبیرە. لە هەموو ئەو گوندەدا تەنیا یەك خێزان هەبوون (پیرەمێردێك و پیرەژنێك) نەزۆك بوون و منداڵیان نەدەبوو. بەڵام ئێستا چەندین نەوە لە كچان و كوڕانی ئەو گوندە كە خێزانیان پێكەوەناوە، گرفتی نەوەخستنەوەیان هەیە. دڵنیام ئەمە بۆ تەواوی كوردستان راستە.
ئێستا بچیتە هەر شار و شارۆچكەیەك، بە ئەندازەیەكی زۆر كلینكی پزیشكیی تایبەت بە كێشەی (ژنان و منداڵبوون) دەبینی. هەر یەك لەو پزیشكانەش لێی بپرسیت چەند نەخۆشی تایبەتت هەیە؟ ئەگەر وەڵامی دروستت بداتەوە بە هەزارانن. ئەمە پێویستی بە لەسەروەستان و هەڵوەستە هەیە.
ئایا ئەو رێژەیە لە نەزۆكی، یان گرفتی منداڵبوون دیاردەیەكی ئاساییە؟ یاخود دەرئەنجامی پەیڕەوكردنی پلان و ستراتیجێكە بۆ رێگری لە نەوەخستنەوە لە كوردستان؟ ئەوەی لە نەخۆشخانەكان و كلینكە تایبەتەكان دەبینرێت دیوێكی راستییەكەیە، دیوەكەی تری لە دەرئەنجامی بەراوردكاری رێژەی لەدایكبوون و گەشەی ژمارەی دانیشتووانی هەرێم و دەوروبەرەكەی پێی دەگەین.
هیچ گومانم لەوە نییە زیادبوونی دیاردەی نەزۆكی لەناو خێزانەكان، پەیوەندی بە وڵاتانی نەتەوەی سەردەستەی ناوچەكەوە هەیە و وەك ئامرازێك بۆ جینۆسایدكردنی كورد پەیڕەوی دەكەن لەڕێگەی ئەو دەرمان و كاڵا و شمەكە خۆراكیانەی دەینێرنە هەرێمی كوردستانەوە. ئەو رێژە زۆرەی نەزۆكی و كێشەی منداڵبوون، ئەوەی لە كوردستان هەیە لەهیچ شوێنێكی تر بەدی ناكرێت. هەر ئەمەش بۆ خۆی بەڵگەیە لەسەر ئەوەی گرفتێكی تایبەتە بە ئێمە. لەبەر ئەوەش كە دەركەوتەكە تازەیە و پێشتر بەو جۆرە لەناو باو و باپیرانمان نەبووە، كەواتا پەیوەندی بە جینات و سروشتی ناوچەكە و بۆماوەییەوە نییە، ئەوەندەی نەخۆشییەكی دروستكراوە.
ئەگەر عێراق وەك نموونەیەك بە هەرێمی كوردستان بەراورد بكەین و پشت بەو سەرژمێرییانە ببەستین كە لە ساڵانی رابردوو ئەنجامدراون و ئەو داتا و ئامارانەی لەبارەی ژمارەی دانیشتووانی ئێستای هەردوو بەشەكەی هەرێم و عێراق بكەین بە پێوەر، دەگەینە دەرئەنجامێكی مەترسیدار.
دوا سەرژمێری كە لە هەموو عێراق كرابێت سەرژمێریی 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 1987 بوو، بەپێی ئەو سەرژمێرییە ژمارەی تەواوی دانیشتووانی عێراق (شانزە ملیۆن و سێسەت و سی و پێنج هەزار و سەت و نەوەت و نۆ) كەس بووە. لەم ژمارەیە چوار ملیۆن و سێسەت و هەشتاو شەش هەزار و شەش سەت و نەوەت و حەوت كەسی لە سێ پارێزگاكەی (سلێمانی، هەولێر، دهۆك) ژیاون. لەكاتێكدا لەو سەرژمێرییەدا تەواوی گوندەكان و ئەو شارۆچكانەی خرابوونە پلانی ئەنفالەوە سەرژمێری نەكران، واتا ژمارەكە لەوەش زیاترە كە تۆمار كراوە. ئەوەی لە عێراق دەمێنێتەوە بریتییە لە یانزە ملیۆن و نۆسەت و چل و هەشت هەزار و پێنج سەت و دوو كەس. دوای 33 ساڵ لەو سەرژمێرییە، ئەگەر داتا و ژمارەكانی ئێستا هەڵسەنگێنین كە عێراق گەیشتووەتە چل ملیۆن و لەو ژمارەیەش كەمتر لە شەش ملیۆنی لە هەرێمی كوردستانن. واتا 11 ملیۆنەكەی عێراق دوای 33 ساڵ گەیشتووە بە نزیكەی 35 ملیۆن. لەو 33 ساڵەدا 24 ملیۆن كەس زیادی كردووە. بەڵام چوار ملیۆنەكەی هەرێم لەو 33 ساڵە تەنیا یەك ملیۆن و نیو زیادی كردووە. رێژەی گەشەكردنەكە لە عێراق لە سەتا سێ سەتە، بەراورد بە هەرێمی كوردستان كە لەسەتا كەمتر لە سییە.
پێشتر زۆر باسی ئەو كێشەیە كراوە كە رێژەی لەدایكبوون لە كوردستان بەرانبەر بە عەرەبی عێراق ناسروشتییە و لە دوورمەودادا كاریگەریی دەخاتە سەر گۆڕینی دێمۆگرافیای كوردستان. هۆكارەكان روونكراونەتەوە كە چەندی پەیوەندی بە ئاین و بە پێكهاتەی خێڵەكیی عەرەب و كولتووری خێزانی و بڕیاری ئارەزوومەندانەوە هەیە لە دروستكردنی منداڵ. بەڵام هیچكات دركمان بەو مەترسییە نەكردووە كە ستراتیجێك لەپشت ئەم كێشەیەوە هەیە بۆ رێگری لە خستنەوەی نەوە لەناو كۆمەڵگەی كوردی. ژمارەی ئەو خێزانانە چەندن كە ئارەزوومەندانە منداڵ دروست ناكەن یاخود بڕیاریان داوە تەنیا یەك یان دوو منداڵیان هەبێ، بەڵام رێژەی ئەوانەی ئارەزووی منداڵ دەكەن و كێشەیان هەیە زۆر زۆر زیاترە.
رێگری لە نەوەخستنەوە لە رێگەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆوە لە مێژوودا نموونەی زۆرە. دەسەڵات و دەوڵەتەكان زۆرجار بۆ لەناوبردن و سڕینەوەی ئیتنیكێكی جیاواز پەنایان بۆ بردووە. لە جیاكردنەوەی خێزان و دابڕینی نێر و مێ، تا دەگاتە بەزۆر بەكاربردنی دەرزی و دەرمان بۆ ئەوەی توانای دروستكردنی منداڵیان نەمێنێ. ئەوەی ئێستا لە كوردستان هەستی پێدەكرێت دووبارەكردنەوەی ئەو سیاسەتەیە، بەڵام لەڕێگەی ناڕاستەوخۆوە لەلایەن توركیا، ئێران و عێراقەوە بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان. ساڵانێكی زۆرە كەلوپەل و شمەك و تەنانەت دەرمانیش لەم وڵاتانەوە دەهێنین. هیچ گومانی تێدا نییە ئەو وابەستییە وایكردووە بەپلان و بەشێوازی زانستی لەلایەن ئەم وڵاتانەوە دەرمانی تایبەت لە خۆراك بكرێ بۆ ئەوەی رێژەی لەدایكبوون لە كوردستان كەمبكرێتەوە.
ساڵی 1948 نەتەوەیەكگرتووەكان بڕیاری دا وەك تاوانی نێودەوڵەتی لەو پرۆسانە بڕوانێت كە بەرانبەر بە پێكهاتەی نەتەوەیی و ئیتنیكی و ئاینیی جیاواز دەگیرێنەبەر بەمەبەستی سڕینەوەیان. لە بڕگەی (د)ی یاساكە كە وەك هێمای ناسینەوەی ئەو تاوانە ئاماژەی پێكراوە، (سەپاندنی ئەو رێكارانەیە كە ئامانج لێی رێگرییە لە نەوەخستنەوە لەنێو پێكهاتەیەكی جیاوازدا). ئەوەی ئێستا دەوڵەتانی ناوچەكە بەرانبەر بەهەرێمی كوردستان دەیكەن بەپێی ئەو پەیماننامە و بڕیارە نێودەوڵەتییە دەچێتە چوارچێوەی تاوانی جینۆسایدەوە.
بوونی بڕگەیەكی تایبەت بەم پرسە لە یاسایەكی گرنگی لەو جۆرە، ئاماژەی بوونی تاوانەكەیە لەو هەلومەرجەدا كە یاساكەی تێدا دەرچووە. واتا وڵاتانی بەشدار لە جەنگە جیهانییەكان هاوتەریب لەگەڵ ئەنجامدانی تاوانی كۆمەڵكوژی، وەك پلانێك بۆ لەناوبردنی ئیتنیكێكی جیاواز پەنایان بۆ رێگری لە نەوەخستنەوەش بردووە. بۆیە نەتەوەیەكگرتووەكان بەئەندازەی كۆمەڵكوژی و تاوانێكی گەورەی دژەمرۆڤایەتی وەك هۆڵۆكۆست، رێگری لە خستنەوەی منداڵی وەك پایەیەكی جینۆساید ئەژمار كردووە.
گرنگە تاقیگە پزیشكییەكانی هەرێمی كوردستان توێژینەوە لەم بارەیەوە بكەن تا دەگەنە راستی و بنج و بناوانی ئەم مەترسییە، كە جینۆسایدێكی بەردەوامە بەرانبەر بە كوردستان.
12/2/2020
