دەیڤد رۆمانۆ
عێراقییەكان دەستوورێكی نوێیان نووسییەوە و لە ریفراندۆمی ساڵی 2005دا پەسەندیان كرد. لەو دەستوورەدا یاسای فیدرالی عێراقیان نووسی كە گرەنتی مافی سەرجەم تاكەكان و كەمینە و نەتەوە و پارێزگا و هەرێمەكان دەكات. رەخنەگرانی ئەو دەستوورە بە دەنگی بەرز هاواریانكرد كە ئەو بەڵگەنامەیە پشتگیری تەواوەتی لامەركەزییەت دەكات لە عێراقدا. ئەمەش رێگە بۆ پارچەبوونی عێراق خۆشدەكات، بۆیە لە ساڵی 2005، دەستوورەكەیان ناونا "دەستووری كوردی". بەشێوەی سەرەكی گرووپە چەكدارە سوننەكان، كە لە ساڵی 2005 و 2006 وڵاتەكەیان كردە شوێنێكی مەترسیدار، لەبەر هەمان هۆ ئەو دەستوورەیان رەتكردەوە. ئەو ناسەقامگیرییەی ئەوكاتیش دروستبوو بۆئەوەبوو كە بسەلمێندرێ بۆ دابینكردنی ئاسایش و خزمەتگوزاری بۆ خەڵكە پێویستە بەغدا و سەرۆكوەزیران بەهێزتر بكرێن.
گەورەترین هەڕەشە كە رووبەڕووی عێراقی نوێ ببووەوە جیاخوازی كورد و مانەوەی درێژخایەنی جیهادییەكان نەبوو. بەهۆی نەبوونی ئەزموونی دیموكراسی لە وڵاتدا و بەدرێژایی مێژووی عێراقیش هەبوونی دەسەڵاتێكی تووند لە ناوەنددا، هەروەها بەهۆی بوونی كولتووری دروستكردنی "پیاوی بەهێز"، هەمیشە گەورەترین هەڕەشە بۆ سەر داهاتووی عێراق ئەوەبووە كە بەغدا سەرلەنوێ بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دیكتاتۆری. كەچی عەرەبە عێراقییە قەومییەكان ، جا عەلمانییەكان بن یان ئەوانیدیكەی وەك موقتەدا سەدر، نەیدەزانی رەوشەكە دەگاتە ئەمڕۆ. بەتایبەتی سووننەكان كە پێویستبوو بزانن وڵاتێك كە زۆرینەی شیعەیە و هەڵبژاردنی ئازادیشی تێدایە، تێیدا لامەركەزییەت تەنیا لە بەرژەوەندی كورد نییە، بەڵكو لە بەرژەوەندی ئەوانیشدایە. لە عێراقێكی لامەركەزی راستەقینەدا رەنگە ئایەتوڵڵا و یاخیبووانی رابردوو دەسەڵاتیان لە بەغدا هەبووایە، بەڵام ئەوانیدیكەش لە پارێزگا و هەرێمەكانی دیكەدا ئۆتۆنۆمی خۆیان دەبوو.
رەنگە عەرەبە عێراقییە قەومییەكانی شارەكانی ئەنبار، دیالە، سەلاحەددین و موسڵ هەر حەزیان لە بیرۆكەی دەوڵەتێكی مەركەزی و سەركردەیەكی بەهێز بووە و وایان پێشبینی كردووە كە رۆژێك دێت دەگەڕێنەوە سەر دەسەڵات و هەموو پۆستەكان كۆنتڕۆڵ دەكەنەوە. بەڵام ئەمڕۆ سەركردەیەكی بەهێز ناو و دەموچاوی هەیە. نووری مالیكی، ئەو كەسە بێدەنگ و ژیر و بیرۆكراتەیە كە بۆ هەموولایەك كەسی دووەم بوو، بەڵام كێشەكە ئەوەبوو كەس لەسەر كەسی یەكەم كۆك نەبوو. ئەو سەركردە پۆڵایینەی ئەمڕۆ توانیویەتی دەست بەسەر سووپا گەورەكەی وڵاتەكەیدا بگرێت و نزیكەی دەرزەنێك ئاژانسی هەواڵگریشی هەیە. ئەو تەنیا پۆستی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانی داگیرنەكردووە، بەڵكو پۆستی وەزیری بەرگری، وەزیری ناوخۆ و وەزیری دەوڵەت بۆ ئاسایشی نیشتمانیشی كۆنتڕۆڵكردووە.
پێدەچێ دادگای باڵاش لەگەڵ ئەودابێت. ئەویش بەهۆی ئەوەوە كە رێگەیان بە مالیكیدا لەدوای هەڵبژاردنەكانی 2010ەوە، حكومەتی نوێ پێكبێنێت. لەكاتێكدا پارتەكەی لە هەڵبژاردنەكاندا براوە نەبوو و دواتریش بڕیاری دەستگیركردنیان بۆ نەیارەكانی دەركرد (لەنێویشیان جێگری سەرۆك كۆمار و بەرپرسە باڵاكانی سووننە) و پاشانیش كۆمیسیۆنە سەربەخۆكانیان خستە ژێر كۆنتڕۆڵی ئەوەوە، (لەوانەش كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، بانكی ناوەندی، لیژنەی نەزاهە و سەرجەم دەزگاكانی دیكەش كە بەپێی دەستوور دەبێ سەربەخۆبن و سەر بە پەرلەمان بن) و هەروەها ئەو كەیسانەش كە مالیكی نایەوێ چارەسەربن درێژە بە بەكراوەیی مانەوەیان درا. ئەو بەڵێنانەی مالیكی بە كوردیدا (لەوانەش چارەسەركردنی كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان بەپێی ماددەی 140 و بەڵێنەكانی دیكەش) و بەڵێنەكانی بە ئەیاد عەللاوی و لیستی عێراقییە (لەوانەش پێكهێنانی ئەنجوومەنێكی نیشتمانی بۆ سیاسەتە ستراتیژییەكان، كە عەللاوی سەركردایەتی بكات و دەسەڵاتی تەواوی هەبێت) هێشتا هیچیانی بەجێنەگەیاندووە. لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە، ئەو پیاوە بەهێزە ئەوەندە خزمەتگوزاری بۆ خەڵكەكەش دابین نەكردووە. ئەو سەقامیگرییە ناسكەش كە ئێستا لە وڵاتەكەدا هەیە زۆرتر پەیوەندی بە ئەمریكییەكان و ئەنجوومەنەكانی رابوون (سەحوە)ی سووننەوە هەیە كە بوونەتە هاوپەیمانی.
ئێستا زۆر لە "عێراقییە قەومییەكان " باشتر لەوە تێگەیشتوون كە پیاوە بەهێزەكەی بەغدا لە كێ دەچێت. بۆیە بوونەتە لایەنگرێكی بەهێزی فیدرالی و لامەركەزییەت. ئەگەر ئۆتۆنۆمی لە عێراقدا پێگەی فەیسبووكی هەبووایە، لایكەكان تەنیا لە كوردستان یان هەندێك لە پارێزگاكانی باشووری عێراق (وەكو بەسرە)وە نەدەبوون. بەڵكو سەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگاكانی وەك سەڵاحەدین، دیالە، ئەنبار و نەینەواش هەموویان ئەو حەزەیان دەربڕیوە كە دەیانەوێ ئەو ئۆتۆنۆمییەیان هەبێ كە هەرێمی كوردستان هەیەتی.
هیوادارم بۆ ئەوەش درەنگ نەبێت. كاتێك لە ئۆكتۆبەری 2011، ئەندامانی ئەنجوومەنی پارێزگای سەلاحەددین داواكارییەكیان ئامادەكرد بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆمێك تاوەكو وەك چۆن لە دەستووردا رێگەیان پێدراوە ببنە هەرێمێك، مالیكی هەر زوو وەڵامیدانەوەو بڕیاری یاسای ئاوارتەیدا. چەند بەتالیۆنیكیشی لە سوپای عێراق رەوانەی ئەو ناوچەیە كرد. بڕیاری دەستگیركردنی ئەو بەرپرسانەشیدا كە بەپێی مافە دەستوورییەكانیان هەڵسوكەوتیان كردووە. ئەوانیش هەر زوو هەڵاتن. هاوكات بە هەزاران خۆپیشاندەری شیعەش بەشێوەیەكی ناڕوون گەیشتنە سەر بارەگای ئەنجوومەنی پارێزگا و تاڵانیانكرد و دواتریش گرووپێكی نەناسراوی چەكدار گەیشتنە ناوچەكە و كۆنتڕۆڵیانكرد. هەڵمەتەكەی سەرەتای ئەم هاوینەی كوردیش بۆ سەندنەوەی متمانە لە مالیكی سەركەوتوو نەبوو. ئەمەش لەدوای بڵاوبوونەوەی دەنگۆی هەڕەشە و چاوسووركردنەوە و كڕینی دەنگ لەلایەن هەردوولاوە بوو. بۆیە دەبێ " قەومییە عێراقییەكان" جارێكی دیكە لەوە ئاگاداربن كە خۆزگە بە چییەوە دەخوازن.
