Frankfurter Allgemeine Zeitung
برگردان از آلمانی: عامر گلی

بعضی از آتئیستها نیز آغاز سال مسیحی را با تمام زرق و برق اش جشن می گیرند. اما واقعا دلیل این موضوع چیست؟ برای بچه ها این کار را می کنند؟ یا برای هدیه ها؟ اسلاوی ژیژکِ فیلسوف پاسخ می دهد.

در یک حکایت مشهور انسان شناسانه زمانی که از انسان های بدوی در مورد داشتن عقاید خرافی منتسب به آنان که مثلا آنها از نسل یک ماهی یا یک پرنده هستند پرسیده می شود، چنین پاسخ می دهند: "قطعا اینطور نیست، ما که چنان ابله نیستیم، اما شنیده ایم که بعضی از اجداد شما این موضوع را واقعا باور داشته اند." آنها درواقع اعتقاد خود را به دیگران حواله می دادند. ما نیز چنین کاری را با بچه های خود نمی کنیم؟ ما کریسمس یا آیین عید نیکلاس قدیس را به این دلیل جشن می گیریم چون بچه های ما به آن اعتقاد دارند و ما نیز نمی خواهیم آنان را ناامید کنیم. اما بچه ها برای اینکه ما را ناامید نکنند و البته نیز به قصد دریافت هدیه، تنها وانمود می کنند که این آیین را باور دارند.

آیا این همان نیاز ما در یافتن شخصی "واقعا معتقد" نیست، نیازی که ما را سوق می دهد تا به دیگران داغ  بنیادگرایی مذهبی یا قومی بزنیم؟ اعتقاد همیشە بە شکلی عجیب و غریب با فاصلە عمل می‌کند. این اعتقاد برای کارائی داشتن بە یک ضمانت تام و تمام یا یک معتقد واقعی نیاز دارد. البتە چنین معتقد واقعی‌ای ‌‌ بە طور شخصی در دسترس نیست. برای آنکە این اعتقاد موثر واقع شود، اصلا بە وجود یک سوژەای کە واقعا معتقد باشد هم نیاز نیست. برای کارائی آن تنها کافی است کە وجود اعتقاد را همچون ''چیزی'' غیر شخصی و یا فرمی بنیادین فرض بگیریم.

خدا برعدم وجودش داناست؟

امروزه  در زمانه ای، که سنگ "فرا ایدئولوژیک بودن" را به سینه خود می زند، چنان پیداست که این وضعیت غالب اعتقاد باشد. شاید هم به همین دلیل است که "فرهنگ" به عنوان یک دسته بندی مرکزی و زیست جهانی نمود می یابد. ما دیگر "واقعا" اعتقاد نداریم، ما تنها چند آیین مذهبی و عرف و عادت را از سر احترام برای شیوه زندگی جامعه ای که متعلق به آنیم دنبال می کنیم. "من واقعا به آن اعتقادی ندارم، این فقط بخشی از فرهنگ من است" فرم غالب اعتقادِ حواله ای است. "فرهنگ" جمعبندی ای ست برای تمام آنچرا که ما در عمل انجام می دهیم بدون آنکه بدانها معتقد باشیم یا جدی اشان بگیریم. ما معتقدان بنیادگرا را با عنوان "بربر" و به عنوان تهدیدی برای فرهنگ خود پس می زنیم، چراکه آنان جرات می کنند که اعتقادات خود را جدی بگیرند.  

در یک جک روانپزشکانه مردی که باور دارد دانه گندم است در بیمارستان بستری می شود و پزشکان آنچرا که در توان دارند برای او انجام می دهند تا او را متقاعد سازند که او دانه گندم نیست. زمانی که او از این مشکل رهایی می یابد و تخت بیمارستان را ترک می کند، از در بیمارستان خارج نشده لرزان و ترسان باز میگردد. می گوید که جلو در یک خروس ایستاده و می ترسد که خروس او را بخورد. دکتر می گوید: "شما که می دانید آدم هستید و نه دانه گندم". مرد پاسخ می دهد: "بله می دانم، اما خروس هم این را می داند؟" ما می توانیم یک مورد قابل مقایسه برای خود متصور شویم که در آن خدا جای خروس را می گیرد. در یک جامعه روشنفکر و در دوره وحشت و ترور پس از انقلاب مردی به دلیل اعتقاد به خدا زندانی می شود. با تدابیری مختلف و قبل از هر چیز به واسطه یک توضیح روشنگرانه اطمینان می یابد که خدایی وجود ندارد. آزاد نشده برمی گردد و توضیح می دهد که ترس آن را دارد که از سوی خدا مجازات شود. او قطعا می داند که خدا وجود ندارد، اما خدا نیز این را می داند؟  

باید به خود اعتقاد ایمان داشت

دقیقا در چنین رویه ای جامعه ما احتمالا کمتر ازتمام جوامع پیشین خود آتئیست است. همه ما آماده هستیم بدبینی کامل، فاصله کلبی مسلکانه و اهانت آمیز، بهره کشی"نامتوهمانه" از دیگران، رفتارهای افراطی جنسی و یا موارد دیگر را حق خود بدانیم؛ مواردی که  به واسطه ی سکوت آگاهانه ما در برابراشان تداوم می یابند، چراکه دیگری بزرگ (افکار عمومی) آنها را نادیده می گیرند.

نیلز بور، که پاسخی صحیح و در خور به جمله اینشتین "خدا تاس نمی اندازد" داد (به خدا نگو که چه کار باید بکند)، مثالی در باره ی چگونگی عملکردِ انکار فتیشیستیِ اعتقاد در ایدئولوژی به ما عرضه می کند. زمانی که یکی از مهمانهای او نعلی را بر در خانه اش می بیند، در حالی که متعجب شده می گوید که من مانند خرافه پرستان باور ندارم که این نعل موجب خوش شانسی شود.  نیلز بور نیز چنین پاسخ می دهد: من نیز همینطور؛ این نعل به آن دلیل آنجا آویزان شده چون شنیده ام که تنها زمانی موجب شانس خواهد شد که بدان باور نداشته باشی.

امروزه رفتار همه ما چنین است. عده معدودی واقعا به دمکراسی باور دارند، ولی همه ما در این بازی شرکت می کنیم. عده معدودی معتقد به عدالت هستند، اما ما به سیستم حقوقی خود اعتماد می کنیم. این تناقض آشکار می کند که به چه شیوه ای و چگونه اعتقاد یک رفتار انعکاسی است. موضوع به هیچ وجه تنها بر سر اعتقادی ساده نیست، موضوع این است که ما باید به خود اعتقاد ایمان داشته باشیم. بنابراین کی‌یرکگارد محق بود، آن زمان که مدعی شد که ما واقعا معتقد (به مسیحیت) نیستیم، بلکه تنها باور داریم که معتقد هستیم. و نیلز بور ما را با نقیض منطقی این رفتار بازتابی مواجه می کند: می توان اعتقاد دیگران را نیز باور نداشت.

12/01/2017