سیروس عزیزی

سیاچمانه یکی از ترانه های دنیای پهناور موسیقی باستانی اورامان است و اصالتا متعلق به نواحی اورامی زبان کردستان است،این آواز و نوا را در هیچ جای دیگری از این کره خاکی نمیتوان شنید،برای پی بردن به اصالت و تعلق داشتن هر چیزی به یک منطقه همین بس است.سیاچمانه نوای آشنا و برخواسته از دل منطقه اورامان استان کردستان است که بدون نیاز به هیچ ابزار و ادوات موسیقی و یا دستگاهی شکل میگیرد و صرفا حنجره شخص خواننده اصلی ترین نقش را در آن ایفا میکند و از عجایب هنر موسیقی اورامی در اینجاست که به کار بردن ادوات موسیقی در آن اجباری نیست و همین امر باعث شده که هر کس نتواند آواز اورامی سیاچمانه بخواند زیرا کسی که میخواهد موسیقی اورامی سیاچمانه بخواند باید دارای حنجره قوی باشد که تارهای صوتی حنجره اش ریتم و موسیقی آواز را بنوازند.
در کتاب برهان قاطع درباره وجه تسمیه هورامان نظریه های متفاوت وجود دارد. میگوید:اورامن نوعی خوانندگی و گویندگی می باشد و شعر آن به زبان پهلوی است.شمس قیس رازی صاحب کتاب المعجم فی معابیر الاشعار العجم(سده هفتم هجری) میگوید خوشترین آواز فهلویاتی است که ملحونات آنرا اورامنان مبخوانند و اهل دانش ملحونات این وزن را ترانه نام کرده اند و شعر مجرد آنرا دوبیتی خوانند.طبق گفته قیس رازی فهلویات یعنی اشعاری را که با آواز خوانده میشده است لحن اورامن یا اورامنان گفته اند….لحن اورامی و بیت پهلوی……زخمی رود و سماع خسروی.
آوازهای اورامی بخصوص سیاچمانه در نزد مردم اورامان جایگاه والایی دارد و آنرا از کهن ترین میراث فرهنگی خویش محسوب می نمایند.یکی از خصوصیات زبان اورامی کامل بودن دستوری آن و اینکه به آسانی هورامی زبان میتواند با زبانهای دیگر صحبت کند و زبانهای دیگر را یاد بگیرد اماسخت است صحبت کردن و یاد گرفتن زبان هورامی برای کسانی که لهجه های دیگر دارند تکرار و تمرین زیادی میخواهد و حتی کسانی که گویشها و لهجه های دیگر کردی دارند،سیاچمانه یا آوازهای اورامی میخوانند بسیار سخت است.و اغلب شعرای بزرگ کرد اشعار آنها با زبان هورامی است هر چند که زبان و گویش آنها سورانی یا کرمانج و لکی و…حتی اشعار مذهبی کردهای فیلی و یارسان اهل حق  هم به اورامی است و زبان و گفتار و نوشتاری حکام وقت بابان و اردلان و…به اورامی بوده و تا قبل از شاعر نامدار نالی تمام شعرا به هورامی شعر سروده اند.

باید گفت طبیعت اورامان بصورتی است که افراد در کوهها و کنار بیشه زاران به پرورش گوسفندان و جانوران  اهلی مشغول بوده و عاشق طبیعت هستند و امرار معاش آنها رمه داری و باغبانی و کشاورزی بوده و هست بخصوص هوار نشینی و شبهای آن و ییلاق و قشلاق کردن و در فصول پاییز و زمستان که تقریبا کار کم میشد در خانه های روستایی و شهری،بهترین و سرگرمی و حتی آموزش و پرورش خواندن اشعار شعرای مشهور کرد با صدای خوب و خواندن سیاچمانه،ورده بزم،چپله ریزان یا چپی و نوازندگی نی و شمشال و دف  و خواندن بوستان و گلستان و…..و چیستانهای فولکلر که در آنها بهترین مضامین اجتماعی و دینی و اسلامی و تربیتی تاریخی و ….وجود داشته است و گاهی بزرگسالان بهترین اشعار را با سیاچمانه بصورت ضرب المثل بکار میبرند. و از آنها درسهایی به جوانان میدهند و خلاصه اینکه سیاچمانه آوازی عجیب و در عین حال دلنواز است که گوش هر هورامی را نوازش کرده و شاید بهترین هدیه برای هر هورامانی آواز سیاچمانه باشد.آن هم با صدای هنرمندان خوب اورامان.

معنی سیاچمانه

سیاچمانه این نوای معروف و ملی و سنتی کرد که مخصوص هورامان است که ریتم آن به شیوه هوره می باشد.لفظ سیاچمانه ترکیب دو واژه(سیاو)و(چم) وپسوند(انه) است سیاو همان معنای سیاه در زبان فارسی میباشد و چم معنای گوناگونی همچون چشم،رودخانه،بیشه کناررودخانه،خم و خمیده دارد.اگر پاره دوم واژه سیاچمانه را(چمان)به اضافه(ه)نسبت در نظر بگیریم خم شدن معنا میدهد.بنابراین عنوان این آواز میتوان سیاه چشم،رودخانه سباه و یا خم شدن و یا خم شدن سیاه(خمیدگی ناشی از غم و اندوه)و یا جامه سیاه معنی کرد و رابطه آن با آواز به درستی معلوم نیست،مضمون متن سیاچمانه را معمولا وصف طبیعت و غم و هجران و فراق تشکیل میدهد سیاچمانه دارای متن آزاد است.امروزه در مراسم خاصی اجرا نمیشود و میتواند در شرایط گوناگونی اجرا گردد.

در مورد واژه سیاچمانه و خواستگاه آن نظرات متفاوتی ارائه شده است.از جمله سیاچمانه را جامه سیاه معنی کرده اند یعنی پاره دوم آنرا جه مه ن به اضافه ه نسبت فرض کرده اند و همان معنای جامه را در زبان فارسی  از آن استنباط کرده اند.یکی از خوانندگان قدیمی این نوا وجه تسمیه سیاچمانه را به این آواز چنین نقل کرده اند: آنچنان که روایت شده سیاچمانه را اولین بار در حضور پیرشالیار که به روایتی از مغان زرتشتی اورامان بوده است اجرا شده است که وی هنگام اجرا احتمالا جامه سیاه به تن داشته و یا دستار وی سیاه رنگ بوده است.

همچنین آن را آوازی در وصف سیاه چشمان دانسته اند زیرا معنای سیاه چشم نیز میدهد احتمالا سیاچمانه را به توان به معنای خم شدن،چنبر زدن،به دلیل سوگواری معنا کرد.همچنان که مراسم(چه مه ر)چنین مفهومی را داراست.در لرستان مراسمی به نام چمر برگزار میشود که مراسم آیینی سوگواری است.ملودی که با دهل و سرنا در این مراسم نواخته میشود چمرانه یا چمریانه نامیده میشود،همجواری دو منطقه لرستان و اورامان کردستان و تشابه عنوان سیاچمانه و چمر در تکرار واژه چم در هر دو با توجه به آنچه گفته شد احتمالا ارتباط آنها را به قوت میبخشد.با توجه به لحن اندوهگین و خصوصیات ملودی آواز سیاچمانه و تقدس آن در نزد مردم اورامان این آواز را احتمالا مرتبط با مراسم آیینی مذهبی می کند که به تدریج فراموش شده است.بعضی میگویند سیاچمانه را در مدح پیامبر بزرگ اسلام(ص)و در وصف ایشان به کار برده اند زیرا معنای سیاه چشم است چون چشمان مبارک حضرت محمد(ص) سیاه بوده اند به همین دلیل سیاه چمانه را در وصف چشمان مبارک حضرت سروده اند هر چند که امروزه سیاچمانه عارفانه و درویشی در مدح پیامبر(ص)و بزرگان دینی خوانده میشود.

تاریخ سیاچمانه

زبان هورامی با قدمتی به قدمت زرتشت و اوستا در تاریخ ایران میباشد،شاعر شهیر کرد ماموسا قانع میفرماید:

کتیبی زرتشت که اوستایه//وه ک باقی کتیب خه لاتی خوایه.

به زبان هورامی ها ته سه ر به شه ر//یانی های زرتشت بووی به پیغه مبه ر

چنان که از اشعار قانع بر می آید، زبان اولیه اوستا هورامی است.و مغان زرتشتی اوستا را با صدای زیبای هورامی دیروز که شاید همان اورامن باشد قرائت کرده اند و امروزه موسیقی هورامان با ملودی های افسرده و حزینش راز هزاران سال اندوه را درون خود دارد رازی که از دیاری کهن سرزمین باستانی به نام اورامان و ملتی رنج دیده و زحمت کش به نام اورامی(هورامی) سخن میگوید.سیاچمانه هورامان را باید همانند تاریخ قدیمی و باستانی در ریشه و فرهنگ و هنر غنی کرد نگاه کرد. ریشه و تمدنی چهار هزار ساله که میتوان هنر باستانی و غنی را به تمام جهان بنمایاند و هنر این ملت را به حال و آینده نشان بدهد همچنان که گفته اند سیاچمانه در ریتم به شیوه هوره میباشد.

طبق تاریخ زمانی که خسرو پرویز ساسانی به منطقه اورامان آمده است باربد رامشگر و خواننده آن عصر آوازی را که با خصوصیات این منطقه سازگاری داشته خوانده که اورامن نام آن اهنگ بوده است و سیاچمامه امروزی را یادگاران آواز میدانند.و گویند که سیاچمانه ۳۷۴۰سال پیش برای ستایش و راز و نیاز با زرتشت پیامبر تولد و جان گرفته،بعد از ۲۳۲۰ با خواندن و زنده کردن در زیر بادی سیاه گم شده است.سیاچمانه که توسط یوسف یاسکه مشهور گرد و غبار روی آن پاک شده و همانند یک گوشواره طلایی بر گوش تاریخ گوش آویز کرده است.این پیشینه موسیقای اهورایی بعد از یوسف یاسکه همیشه هنر مندان اورامی مانند استادکاک عثمان هورامی آنرا مجددا خوانده و زنده و همانند یک باغبان از آن باغ رنگین و درخت و گلهای آن محافظت نموده و میوه های شیرین آن را چیده اند.سیاچمانه بدون اغراق دلنشین ترین آواز هورامی و شاید کردی است از چند جنبه میتوان این آواز را موشکافی و آنالیزکرد.زیرا باید سیاچمانه را واقعا احساس کرد تا بتوان درباره آن مطلبی گفته و نوشته شود.

14/12/2016