حسن هاشمیان

بعد از سرنگونی جنگنده روسی در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵، روابط ترکیه و روسیه به شکل بی‌سابقه‌ای رو به تیرگی گذاشت. ولادیمیر پوتین حاکم روسیه، به جز حمله نظامی، تمام گزینه‌ها را برای تلافی اقدام ترکیه بر روی میز گذاشت. اما بعد از گذشت بیش از هفت ماه از بحران خطرناکی که بر روابط دو کشور سایه افکند، دوشنبه گذشته کرملین اعلام کرد که طیب رجب اردوغان رئیس جمهور ترکیه طی نامه‌ای به همتای روسی خود، نسبت به هدف قرار دادن جنگنده روسی «معذرت خواهی» کرده است.

در این نامه رئیس جمهور ترکیه از کشور روسیه بعنوان کشور دوست و شریک استراتژیک یاد کرده و خواهان بازگشت روابط میان دو کشور به شکل سابق خود شد. همچنین رسانه‌های روسی از جمله راشا تودی فاش کرده که در پایان ماه مه گذشته، ولادیمیر پوتین نیز طی پیامی به دولت ترکیه خواستار بازگشت روابط به شکل سابق خود شده بود اما این کار مستلزم آن است که ابتدا ترکیه نسبت به هدف قرار دادن جنگنده روسی معذرت خواهی کند. چنین چرخشی در نگاه اردوغان به روسیه را می‌توان در قالب بهبود روابط با همسایگان، مانور سیاسی در برابر اتحادیه اروپا، دلایل اقتصادی و اوضاع امنیتی تفسیر کرد که با کنار رفتن احمد داوداوغلو نخست وزیر پیشین و آمدن بینالی یلدریم به جای وی، بعنوان سیاست جدید ترکیه در نظر گرفته می‌شود.

بهبود روابط با همسایگان

در حال حاضر شرایط سیاسی ترکیه چه از نظر ترکیب تعداد اعضای پارلمان و توزیع سهم احزاب در آن و چه از نظر برنامه رئیس جمهور برای انتقال از نظام پارلمانی به ریاستی «حساس» توصیف می‌شود. کار انتقال به نظام ریاست جمهوری که بعنوان یک هدف غیرقابل بازگشت از سوی اردوغان مطرح شده، با وجود تیرگی روابط کشور با محیط خود و اختلاف سیاسی حتی در داخل حزب حاکم، ممکن است نتایج معکوس به همراه داشته و به بی‌ثباتی کشور منتهی شود. از اینرو اولویت اردوغان در حال حاضر «یک دست سازی» حزب خود و در درجه دوم کاستن از تنش در روابط با همسایگان است.

به عقیده تحلیل گران اوضاع ترکیه، این دو مقوله بر یکدیگر تأثیر گذاشته و موفقیت‌های اوردغان برای گذر از مشکلات فعلی را می‌توانند سد کنند. در گام نخست به نظر می‌رسد اوردغان توانست ثبات را به اردوگاه حزب خود برگرداند. در حال حاضر تمام اعضای کمیته مرکزی حزب عدالت و توسعه که بالا‌ترین مرجع تصمیم گیری در حزب است، از کسانی برگزیده شدند که کاملا از سیاست‌های اردوغان حمایت می‌کنند. در آخرین فرمانی که این کمیته اتخاذ کرد، سلب اختیارات داوداوغلو برای گزینش رؤسای حزب در استان‌ها بود. علاوه بر این گفته می‌شود ۷۰ درصد نامزدهای «آک پارتی» (حزب حاکم) برای انتخابات پارلمانی اخیر، شخصا توسط اردوغان انتخاب شده بودند.

برخی نظرسنجی‌ها در ترکیه هم حکایت از این دارند که حزب حاکم در نگاه هواداران آن در سراسر کشور، می‌تواند به سلامت بحران داخلی خود را پشت سر بگذارد و دوباره اعتماد عمومی لازم را کسب کند. خیلی از هواداران آک پارتی معتقد هستند که اصلاحات داخلی حزب که منجر به برکناری داوداوغلو و قبل از او عبدالله گل شد، برای استحکام حزب در صحنه داخلی ضروری تلقی می‌شود.

با این وجود، یک دست سازی حزب برای حل مشکلات اردوغان به تنهایی کافی نیست اما پایه مهمی برای برداشتن گام‌های بعدی به حساب می‌آید. در گام‌های بعدی برای کامل کردن برنامه‌ای که اکنون در ترکیه آغاز شده است، کاهش تنش با همسایگان و در رأس آن‌ها روسیه قرار می‌گیرد. دولت جدید یلدریم موضوع روسیه را در رأس اولویت‌های خود قرار داد و بعد از مذاکرات فشرده به نظر می‌رسد اکنون راه برای بهبود روابط میان دو کشور هموار شده است.

همزمان با این رویکرد ترکیه به سوی روسیه، دولت ترکیه تلاش کرده روابط خود را با اسرائیل بهبود داده و برای کشور مصر نیز پیامی در این راستا فرستاده است. چنین بهبودی در روابط با همسایگان، برای ترکیه فضای لازم جهت انجام مانور سیاسی در برابر اتحادیه اروپا را باز می‌کند.

مانور سیاسی در برابر اتحادیه اروپا و امریکا

هنوز چند ساعتی از برکناری احمد داوداوغلو نخست وزیر پیشین نگذشته بود که اردوغان اعلام کرد شرایط اتحادیه اروپا جهت لغو روادید برای شهروندان ترکیه و ورود به حوزه شنگن را نمی‌پذیرد. دولت‌های اروپائی پنج موضوع فنی را شرط اساسی ورود شهروندان ترکیه به محدوده شنگن تعیین کرده بودند. همچنین رئیس جمهور ترکیه خواست اتحادیه اروپا برای اصلاح قانون مبارزه با تروریسم را رد کرد و بطور ضمنی تهدید نمود چنانچه اروپائی‌ها بر این شروط خود برای پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا اصرار کنند، از پیمان نامه مربوط به پناهندگان که اخیرا میان دو طرف امضاء گشت، خارج خواهد شد.

در این میان رابطه ترکیه با یکی از قوی‌ترین اعضای اتحادیه اروپا یعنی آلمان دوران دشواری را پشت سر می‌گذارند. در دوم ژوئن گذشته پارلمان آلمان طرحی برای یادبود «قتل عام» ارمنی‌ها در سال ۱۹۱۵ توسط دولت وقت ترکیه را به تصویب رساند. در سال گذشته این قانون قبلا مطرح شده بود اما برای رعایت روند مذاکرات با دولت ترکیه، از آوردن آن به صحن پارلمان اجتناب کرده بودند. اما اکنون خانم مرکل و محافظه کاران حزبی وی به همراه اعضای حزب سوسیال دموکرات آلمان این طرح را تصویب کردند.

فرا‌تر از این اختلافات، مارتین شولتز رئیس پارلمان اروپا نیزیک بار دیگر اعلام کرد که ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا باید تمام ۷۲ شرط اتحادیه را اجرا کند. ترکیه تاکنون ۶۵ شرط را به مرحله اجرا گذاشته و بقیه شروط باقیمانده را دخالت در امور داخلی خود می‌داند. در همین رابطه اردوغان شخصا به این موضوع واکنش نشان داد و اشاره کرد که ممکن است ترکیه راه جدا شدن از اروپا را بررسی کند. او در این زمینه خطاب به اروپائی‌ها گفت: «شما به راه خود بروید و ما به راه خود».

همچنین روابط اردوغان با ایالات متحده چندان گرم نیست. تحلیل کاخ ریاست جمهوری ترکیه درباره ارتباطات دولت امریکا با نخست وزیر سابق ترکیه و برنامه ریزی برای ترتیب دیدار احمد داود اوغلو با باراک اوباما، برای به حاشیه راندن اردوغان و تقویت مقام نخست وزیری در ترکیه در برابر مقام ریاست جمهوری صورت گرفته است.

با چنین شرایطی دولت جدید ترکیه فکر می‌کند با کاستن از تنش‌های خود با روسیه در اثر یک «معذرت خواهی»، می‌تواند در برابر اتحادیه اروپا بهتر مانور دهد. به خصوص که خود روسیه در اساس با برخی از کشورهای اروپائی مشکل دارد. در این میان خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، تصمیم اوردغان برای بهبود روابط با روسیه را به جلو انداخت.

دلایل امنیتی

اگر داود اوغلو در کتاب خود تحت عنوان «عمق استراتژیک» ۱۶ صفحه را به موضوع کرد‌ها در ترکیه پرداخته و نظریه‌ای را مطرح کرده که بدون حل موضوع کرد‌ها، ترکیه نمی‌تواند وارد اتحادیه اروپا شود و از اینرو به هرقیمتی که شده باید این موضوع را حل کند، اکنون اوردغان از این بینش و این نظریه خیلی فاصله گرفته و در جهت عکس گام بر می‌دارد. رئیس جمهور ترکیه تلاش می‌کند با نزدیک شدن به روسیه، از فشار قضیه کرد‌ها با دستورالعمل اروپائی بر حکومت خود بکاهد. علاوه بر این در حال حاضر، روسیه مناسبات خیلی گسترده‌ای هم با کردهای سوریه برقرار نموده و نه فقط به آنها کمک‌های تسلیحاتی گسترده‌ای ارائه می‌دهد، بلکه دفاتری نیز برای آنان در مسکو باز کرده است.

در صورت بهبود روابط با روسیه، اردوغان بهتر می‌تواند ملاحظات امنیتی خود را نسبت به کردهای سوریه، با طرف روسی مطرح کند. همچنین بحران سوریه که فشار زیادی هم بر اقتصاد ترکیه و هم بر جامعه آن به طور عام وارد کرده، می‌تواند موضوع تفاهم میان دو کشور ترکیه و روسیه باشد. در حال حاضر بشار اسد، جمهوری اسلامی و شبه نظامیان وابسته به آن‌ها در پی تدارک حمله به حلب هستند.

در صورت بهبود روابط روسیه و ترکیه، دولت کرملین می‌تواند آتش بس در منطقه حلب را بر حاکم دمشق تحمیل کند. در دوره‌ای که روابط ترکیه با روسیه به شدت تیره شد، برداشت ترک‌ها این بود که نه ناتو و نه دولت امریکا در حد یک هم پیمان برای ترکیه ظاهر نشدند و در اثر چنین پیشامدی منافع ترکیه در سوریه به شدت به خطر افتاد. اکنون دولتمردان ترکیه فکر می‌کنند این موضوع را از زوایه‌ای دیگربا روس‌ها تجربه کنند.

در مقابل ترکیه ممکن است از موضوع منطقه ممنوع پرواز در شمال سوریه دست بردارد و در مورد سرنوشت بشار اسد به یک راه حل جمعی روی بیاورد. این انعطاف اکنون در میان قطر و پادشاهی سعودی نیز دیده شده و ممکن است باهمکاری روسیه و ترکیه، وضعیت فعلی سوریه تغییر کند. در این میان جمهوری اسلامی نیز با تغییر امیرعبداللهیان و آمدن جابری انصاری، در پی مقدمه چینی برای «راه حل جمعی» است. در گذشته ایران فقط بر یک گزینه اصرار می‌کرد و آن بقای بشار اسد می‌باشد.

دلایل اقتصادی

در زمان تیره شدن روابط میان دو کشور، حجم مبادلات تجاری روسیه و ترکیه بین ۴۰ تا ۶۰ میلیارد دلار بود و هر دو کشور تصمیم گرفته بودند آن را تا سال ۲۰۲۰ به ۱۰۰ میلیارد دلار برسانند. از نظر گردشگری، روسیه دومین کشور بعد از آلمان است که شهروندان آن بیشترین سفر سیاحتی خود را به مقصد ترکیه انجام می‌دهند. در سال ۲۰۱۴ حدود چهار میلیون و ۴۰۰ هزار نفر گردشگر روس به ترکیه سفر کرده‌اند و در همین سال میزان صادرات مواد غذائی و پوشاک ترکیه به روسیه به مرز شش میلیارد دلار رسید.

از نظر صادرات گاز طبیعی ترکیه دومین وارد کننده گاز از روسیه بعد از آلمان است. ترکیه سالیانه ۵۰ میلیارد متر مکعب گاز وارد می‌کند که بین ۲۸ تا ۳۰ میلیارد آن از روسیه وارد می‌شود. در هنگام بحران سیاسی میان دو کشور چندان خللی به این حجم صادرات گاز میان دو کشور وارد نشد اما بخش‌های دیگر اقتصادی به شدت آسیب دیدند. همچنین ترکیه یکی از بزرگ‌ترین خریداران گندم روسیه است بطوری که در سال ۲۰۱۵ چهار میلیون و ۱۰۰ هزار تُن گندم از روسیه وارد کرده است.

از نظر پروژه‌های عظیم اقتصادی میان دو کشور می‌توان از قرارداد شرکت روس اتم یاد کرد که در سال ۲۰۱۳ موافقنامه‌ای برای بنای چهار نیروگاه اتمی در ترکیه به قیمت ۲۰ میلیارد دلار منعقد کرد. همچنین خط لول گازی معروف به ترک استریم که در موازات خط لوله گاز روسیه – اوکراین ساخته می‌شود و وابستگی روس‌ها به عبور از خاک اوکراین را تقلیل می‌دهد، بعنوان یکی از پروژه‌های بزرگ میان دو کشور مطرح است.

در این راستا منافع اقتصادی میان دو طرف به شکلی گسترده است که حتی در اوج تیرگی روابط لغو نشد و اکنون که دو طرف مایلند گام جدیدی برای بهبود مناسبات دو جانبه بردارند، این پروژه‌ها به سرعت به کار گرفته خواهد شد. اما بالا‌تر از هم نیاز اقتصاد دو طرف به بهبود روابط است که در شرایط بد فعلی فشار زیادی به دولتمردان دو کشور وارد می‌کند تا موضعگیری خویش نسبت به یکدیگر را نرم کنند.

30/6/2016