حسین آرین (کارشناس نظامی)
موسسه بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم موسوم به سیپری که در زمینه جنگ و صلح، مسابقه تسلیحاتی و خلع سلاح و کنترل تسلیحات تحقیق می‌کند، دوشنبه ۳ اسفند، تازه‌ترین گزارش خود را درباره صادرات و واردات جهانی سلاح در سال ۲۰۱۵ منتشر کرد.به گزارش سیپری، معاملات جهانی سلاح در پنج سال گذشته بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در مقایسه بامدت مشابه پیش از آن، یعنی بین سال‌های۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰، به میزان ۱۴ درصد افزایش یافت، گو اینکه این میزان در سطوح منطقه‌ای و قاره‌ای متغیر بود. در حالیکه میزان صادرات سلاح به آفریقا، اقیانوسیه و منطقه بحران‌زده خاورمیانه در پنج سال گذشته سیر صعودی داشت، این میزان در اروپا به‌شدت و در قاره آمریکا به میزان کمی کاهش یافت.رتبه‌بندی صادرکنندگان سلاحموسسه بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم در گزارش خود آورده است که در پنج سال گذشته (۲۰۱۱-۲۰۱۵) ۵۸ کشور ساز و برگ نظامی صادر کردند. این موسسه رتبه‌های یکم تا دهم را با درصد سهام آنها در بازار بین‌المللی سلاح به این کشورها اختصاص داده است:
۱ آمریکا، ۳۳ درصد؛ ۲ روسیه، ۲۵ درصد؛ ۳ چین، ۵٫۹ درصد؛ ۴ فرانسه، ۵٫۶ درصد؛ ۵ آلمان، ۴٫۷ درصد؛ ۶ بریتانیا، ۴٫۵ درصد؛ ۷ اسپانیا، ۳٫۵ درصد؛ ۸ ایتالیا، ۲٫۷ درصد؛ ۹ اوکراین، ۲٫۶ درصد؛ و ۱۰ هلند، ۲ درصد.
همانگونه که این رتبه‌بندی نشان می‌دهد آمریکاو روسیه بزرگترین صادرکنندگان ساز و برگ نظامی در جهان‌اند و شش کشور اول این جدول رتبه‌بندی، نزدیک به ۷۹ درصد سهم بازار سلاح در جهان را در اختیار دارند. آمریکا و روسیه بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ به ترتیب به ۹۶ و ۵۰ کشور دنیا سلاح و تجهیزات نظامی صادر کردند.
مهمترین کالای صادراتی آمریکا در این مدت انواع هواپیمای‌های نظامی بود که ۵۹ درصد از حجم صادرات نظامی این کشور را تشکیل داد و با توجه به قراردادهای بسته شده با دیگر کشورها، قرار است آمریکا در سال‌های آینده ۶۱۱ فروند هواپیمای اف-۳۵ به ۹ کشور صادر کند.
مهمترین خریداران سلاح‌های روسی سه کشور هند، ویتنام و چین بودند. به جز این کشورها، روسیه بخشی از سلاح‌های مورد نیاز برخی دیگر از کشورهای آسیایی، اقیانوسیه و افریقا را نیز تأمین کرد. صادرات روسیه به اروپا، به ویژه به جمهوری آذربایجان، بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ به میزان ۲۶۴ درصد افزایش یافت. صادرات به جمهوری آذربایجان برابر با ۴٫۹ درصد کل صادرات روسیه بود. فروش سلاح به آذربایجان بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ معادل هفت‌دهم درصد صادرات تسلیحاتی این کشور بود.
حجم معاملات تسلیحاتی چین هم در ده سال گذشته سیر صعودی داشت. این کشور بین سال‌های ۲۰۰۶- ۲۰۱۰ نزدیک به ۳٫۶ سهم بازار جهانی را در اختیار داشت ولی در پنج سال گذشنه آن را به ۵٫۹ ارتقا داد و در همین مدت به ۳۷ کشور دنیا ساز و برگ نظامی فروخت. پاکستان، بنگلادش و میانمار از خریدارن عمده سلاح‌های چینی بودند.
در همین مدت، شش کشور اروپای غربی شامل فرانسه، آلمان، بریتانیا، اسپانیا، ایتالیا و هلند توانستند ۲۳ درصد از سهم بازار فروش سلاح را به خود اختصاص دهند. در پنج سال گذشته فرانسه و آلمان به ترتیب به ۷۸ و ۵۷ کشور سلاح فروختند.
وارد کنندگان سلاح
بر پایه گزارش سیپری شمار واردکنندگان سلاح در پنج سال گذشته (۲۰۱۱-۲۰۱۵) ۱۵۳ کشور بود. این گزارش رتبه‌های یکم تا دهم واردکنندگان سلاح با سهم هر کشور در بازار واردات را به شرح زیر تعیین کرده است:
۱ هند، ۱۴ درصد؛ ۲ عربستان سعودی، ۷ درصد؛ ۳ چین ۴٫۷ درصد؛ ۴ امارات متحده عربی، ۴٫۶ درصد؛ ۵ استرالیا، ۳٫۶ درصد؛۶ ترکیه، ۳٫۴ درصد؛ ۷ پاکستان، ۳٫۳ درصد؛۸ ویتنام، ۲٫۹ درصد؛ ۹ ایالات متحده آمریکا، ۲٫۹ درصد؛۱۰ کره جنوبی، ۲٫۶ درصد.
این رتبه‌بندی نشان می‌دهد که بیش از ۳۷ درصد کل بازار واردات ساز و برگ نظامی به شش کشور اول این جدول رتبه‌بندی تعلق دارد. هند و چین و امارات متحده بین سال‌های ۲۰۰۶-۲۰۱۰ جز پنج کشور عمده واردکننده سلاح بودند. چین و آمریکا ضمن اینکه در زمره مهمترین صادرکنندگان سلاح هستند برخی از نیازهای دفاعی خود را دیگر کشورها تأمین می‌کنند. در حالیکه روسیه، فرانسه و اوکراین مهمترین صادرکنندگان ساز و برگ نظامی به چین محسوب می‌شوند، کشورهای آلمان، کانادا و نروژ سلاح و تجهیزات به آمریکا صادر می‌کنند.
علاوه بر کشورهای آمده در جدول، گزارش سیپری می‌گوید در پنج سال گذشته هشت نیروی شورشی خریدار سلاح و تجهیزات را شناسایی کرده است که سهم آنها در بازار سلاح جهان کمتر از دو دهم درصد است.
آفریقا
بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ واردات سلاح به آفریقا در مقایسه با پنج سال قبل از آن به میزان ۱۹ درصد افزایش داشت و الجزایر، مراکش و اوگاندا از مهمترین واردکنندگان سلاح در قاره آفریقا بودند. اضافه بر این، الجزایر بر پایه قراردادهای نظامی بسته شده با برخی از کشورهای صادرکننده قرار است در پنج سال آینده دو ناو فریگیت از چین، دو ناو از آلمان، و ۱۹۰ تانک و ۴۲ هلی‌کوپتر تهاجمی و ۱۴ هواپیمای جنگنده از روسیه دریافت کند.
در پنج سال گذشته، چهار کشور روسیه، فرانسه، چین و آمریکا بیشترین ساز و برگ نظامی را به کشورهای این قاره فروختند. روسیه ۳۴ درصد صادرات به این قاره را به خود اختصاص داد و سه کشور دیگر جمعاً ۳۷ درصد را در اختیار داشتند.
کشورهای واقع در مناطق جنوب صحرای بزرگ آفریقا یا آفریقای سیاه نزدیک به ۴۱ درصد از سلاح‌های صادراتی به این قاره را دریافت کردند و عمده‌ترین آنها اوگاندا، نیجریه و سودان بودند.
قاره آمریکا
به گزارش سیپری واردات سلاح به قاره آمریکا در پنج سال گذشته به نسبت سال‌های بین ۲۰۰۶-۲۰۱۰ به میزان ۶ درصد کاهش داشت. این کاهش در آمریکای لاتین ۱۹ درصد بود. در پنج سال گذشته سفارش‌های تسلیحاتی ونزوئلا که در گذشته یکی از بزرگترین واردکنندگان سلاح در آمریکای لاتین بود به علت بحران حاد اقتصادی کاهش یافت. در مقابل، واردات برزیل بین سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۵ در مقایسه با پنج سال قبل از آن ۳۵ درصد بالا رفت و بر پایه سفارش‌های تسلیحاتی معوقه قرار است ۳۶ جنگنده از سوئد و پنج زیر دریایی از فرانسه دریافت کند.
به نحوی مشابه، در پنج سال گذشته واردات سلاح از سوی مکزیک در مقایسه باپنج سال قبل از آن ۳۳۱ درصد افزایش یافت که علت اصلی آن جنگ نیروهای نظامی و امنیتی مکزیک با کارتل های مواد مخدر در این کشور است.
آسیا و اقیانوسیه
هند ـ بین سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۵ نزدیک به ۴۶ درصد سلاح‌های صادراتی دنیا به کشورهای آسیایی و اقیانوسیه سرازیر شد. در همین مدت، واردات کشورهای این دو قاره ۲۶ درصد در مقایسه با پنج سال قبل از آن افزایش یافت. شش کشور از ده کشور اول جدول وارد کننده سلاح در جهان از آسیا و اقیانوسیه بودند: هند، چین، استرالیا، پاکستان، ویتنام، و کره جنوبی.
هند بزرگترین واردکننده ساز و برگ نظامی در این دو قاره بود و در پنج سال گذشته ۱۴ درصد سلاح‌های صادراتی دنیا به این کشور فرستاده شد و در همین مدت واردات تسلیحاتی این کشور در مقایسه با ۲۰۰۶-۲۰۱۰ به میزان ۹۰ درصد بالا رفت.
طبق گزارش سیپری، بالا رفتن واردات هند ارتباط نزدیکی با توانایی صنایع نظامی این کشور دارد که تا به حال نتوانسته است سلاح‌های بومی قابل رقابت با سلاح‌های خارجی تولید کند. در پنج سال گذشته روسیه ۷۰ درصد، آمریکا ۱۴ درصد و اسراییل ۴٫۵ درصد نیازهای تسلیحاتی هند را تأمین کردند. به رغم روی آوردن هند به برخی از سلاح‌های ساخت آمریکا، پیش‌بینی می‌شود که سلاح‌های روسی برای سال‌ها همچون گذشته مهمترین سلاح‌های وارداتی هند باقی بماند.
چین ـ صنایع نظامی چین برخلاف هند توانایی آن را دارد که سلاح‌های پیشرفته تولید کند و از این جهت واردات این کشور در سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۵ به نسبت پنج سال قبل از آن به میزان ۲۵ درصد کاهش یافته است. در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی، چین بزرگترین واردکننده سلاح در دنیا بود ولی در پنج سال گذشته با کاهش وابستگی‌اش به سلاح‌های خارجی به رتبه سوم نزول کرد.
به رغم این چین برای برخی از سلاح‌ها و قطعات کلیدی مانند هواپیماها و هلی‌کوپترهای ترابری سنگین و موتور برای هواپیما و کشتی به خارج نیاز دارد. در واقع ۳۰ درصد واردات چین در پنج سال گذشته گونه‌های مختلف موتور بود. این کشور در سال ۲۰۱۵ قراردادهایی را با روسیه برای دریافت سامانه‌های پدافندهایی و هواپیماهای جنگنده منعقد کرد. این قراردادها نشان می‌دهد که چین در برخی از زمینه‌های نظامی به حد خودکفایی نرسیده است. روسیه ۵۹ درصد از واردات تسلیحاتی چین را تأمین می‌کند در حالیکه فرانسه ۱۵ درصد و اوکراین ۱۴ درصد از واردات چین را در اختیار دارند.
اروپا
بر اساس گزارش اندیشکده سیپری، در پنج سال گذشته واردات سلاح در کشورهای اروپایی به نسبت سال‌های ۲۰۰۶-۲۰۱۰ به میزان ۴۱ درصد نزول کرد. این کاهش که با فشارهای اقتصادی در این منطقه رابطه تنگاتنگ دارد در مورد اسپانیا و یونان چشمگیر بود. بریتانیا دومین واردکننده سلاح در اروپا بود در حالیکه صادرات آن در پنج سال گذشته در مقایسه با سال‌های ۲۰۰۶-۲۰۱۰ به میزان ۱۷ درصد افول کرد.
یونان ـ واردات سلاح به یونان بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در مقایسه با پنج سال قبل از آن نزدیک به ۷۷ درصد پایین رفت. به رغم مواجه بودن با بحران شدید اقتصادی در سال ۲۰۱۵، واردات این کشور در این سال به سبب دریافت دو زیر دریایی از آلمان، قابل ملاحظه بود. یونان این زیر دریایی‌ها در سال ۲۰۰۰ به آلمان سفارش داده بود و خرید این زیر دریایی‌ها در رابطه با رقابتی است که این کشور با ترکیه در زمینه زیردریایی دارد. ترکیه در سال ۲۰۱۵ شش فروند از همین نوع زیردریایی را از آلمان دریافت کرد.
لهستان و کشورهای حوزه دریای بالتیک ـ واردات لهستان در پنج سال گذشته در مقایسه با پنج سال قبل ۶۵ در کاهش داشت. با این حال دولت لهستان در سال ۲۰۱۳ در واکنش به دگرگونی‌های آشکار شده در سیاست خارجی روسیه تصمیم گرفت که طی یک برنامه ده ساله ارتش این کشور را به سلاح‌های روزآمد مجهز کند. از این رولهستان بر پایه قراردادی که در سال ۲۰۱۵ با آمریکا منعقد کرد از این کشور موشک‌های دوربرد هوا به زمین و سامانه پدافند هوایی دریافت خواهد کرد.
به نحوی مشابه، کشورهای حوزه دریای بالتیک (لیتوانی، لتونی و استونی) با توجه به شدت گرفتن تهدیدهای احتمالی از جانب روسیه، طرح‌هایی را برای خرید ساز و برگ نظامی از جمله خودروهای زرهی و سامانه‌های پدافند هوایی کوتاه برد تهیه کرده‌اند.
خاورمیانه
تحقیقات سیپری نشان می‌دهد که واردات سلاح به خاورمیانه، همانند دیگر کشورهای آسیا و قاره اقیانوسیه، سیر صعودی داشت و طی سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۵ نسبت به پنج سال پیش از آن، به میزان ۶۱ درصد بالا رفت. در پنج سال گذشته ۲۷ درصد سلاح‌های صادراتی به خاورمیانه به عربستان سعودی ارسال شد. امارات متحده عربی ۱۸ درصد سلاح‌های صادراتی را دریافت کرد در حالیکه سهم ترکیه ۱۴ درصد بود.
عربستان ـ به گزارش سیپری دخالت نظامی عربستان سعودی و دیگر کشورهای ائتلاف در سال ۲۰۱۵ راه را برای واردات سلاح و تجهیزات به برخی از کشورهای منطقه از جمله مصر، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی هموارتر کرد.
در سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۵ واردات سلاح به عربستان در مقایسه به پنج سال قبل از آن ۲۷۵ درصد افزایش پیدا کرد. گرچه برخی از کشورهای صادرکننده سلاح در غرب نگران دخالت نظامی عربستان در یمن‌اند ولی پیش‌بینی می‌شود که در پنج سال آینده، حجم قابل ملاحظه‌ای از تسلیحات صادراتی روانه عربستان گردد. سلاح‌های سفارش داده شده عربستان عبارتند از ۱۵۰ هواپیمای جنگنده و هزاران فروند موشک هوا به زمین و ضدتانک از آمریکا، ۱۴ هواپیمای جنگنده از بریتانیا، و شمار زیادی خودروی زرهی از کانادا.
امارات و قطر ـ حجم سلاح‌های وارداتی این کشور در پانزده سال گذشته، یعنی از سال ۲۰۰۱، سیر صعودی داشت. واردات امارات در سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۵ حدود ۳۵ درصد بیشتر از مدت زمان پنج سال قبل از آن بود. واردات قطر نیز در پنج سال گذشته ۲۷۹ درصد نسبت به ۲۰۰۶-۲۰۱۰ افزایش داشت و این کشور با توجه به قرار دادهای تسلیحاتی بسته شده با کشورهای غربی سلاح‌های زیادی را در زرادخانه خود انبار کرده است. علاوه بر این، قطر بر پایه قرارداد فوق قرار است ۲۴ هلی‌کوپتر تهاجمی، ۹ سامانه پدافند هوایی و ۳ هواپیمای هشدار دهنده زودهنگام از آمریکا، ۲۴ هواپیمای جنگنده از فرانسه، و ۵۲ تانک از آلمان دریافت کند.
مصر ـ واردات سلاح به مصر طی پنج سال گذشته ۳۷ درصد بالا رفت و این افزایش در سال ۲۰۱۵ به سبب تعلیق برخی از تحریم‌های آمریکا و سایر کشورها علیه این کشور چشمگیر بود. در پی این تعلیق، مصر ۱۲ فروند جنگنده از آمریکا و یک ناو فریگیت از مصر دریافت کرد. در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ مصر چند قرادار تسلیحاتی با فرانسه، آلمان و روسیهمنعقد کرد.
عراق ـ عراق در پنج سال گذشته در مقایسه با سال‌های ۲۰۰۶-۲۰۱۰ بالغ بر ۸۳ درصد به واردات تسلیحاتی‌اش افزود. این کشور بخش زیادی از ساز و برگ نظامی‌اش را در جریان پیشروی داعش در سال ۲۰۱۴ از دست داد. با این وجود، صادرات سلاح به عراق در سال ۲۰۱۵ پا گرفت، از جمله صادرات صدها خودروی زرهی از آمریکا. نیروی هوایی عراق هم طی سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۱۵ با دریافت ۱۸ جنگنده از آمریکا و ۲۱ هلی‌کوپتر تهاجمی از روسیه تقویت شد.
در مجموع، سهم هر یک از واردکنندگان سلاح ازنقطه‌نظر قاره‌ای و منطقه‌ای بین سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۵ به ترتیب به شرح زیر بود: آسیا و اقیانوسیه۴۶ درصد؛ خاورمیانه ۲۵ درصد؛ اروپا ۱۱ درصد؛ قاره آمریکا ۹٫۶ درصد؛ و آفریقا ۸ درصد. سهم آسیا و اقیانوسیه، خاورمیانه و افریقا در مقایسه با سال‌های ۲۰۰۶-۲۰۱۰ افزایش یافت و در مقابل سهم اروپا و قاره آمریکا کاهش پیدا کرد.
7/3/2016
