قدیر گلکاریان
سیزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری کشورهای اسلامی در استانبول در شرایطی برگزار شد که رؤسای ۳۳ کشور و مقامات عالیرتبه ۵۸ کشور اسلامی در این اجلاس از روز ۲۲ تا ۲۷ فروردین ماه ۱۳۹۵ حضور داشتند.پیش از حضور رؤسای جمهوری کشورهای اسلامی، وزرای خارجه این کشور‌ها جلسات رسمی خود را برگزار کردند.در مراسم افتتاحیه رجب طیب اردوغان به عنوان میزبان به کلی گویی ماجرا پرداخته و از تهدید جدی بودن افراط گرایی و تروریسم بحث کرده و در پیامی لاپوشانی شده از تکیه کردن بر اصل اسلام و نه مذهب سخن گفته و ایران وعربستان را مخاطب قرار داد. قدیر گلکاریانهمانطور که گمان می‌رفت، در این اجلاس مسایل مختلف منطقه‌ای اعم از مبارزه با تروریسم، افراط گرایی، موضوع سوریه، فلسطین، حقوق بشر، حمایت از توسعه کشورهای اسلامی و مسایل دیگری که بتواند نقش عمده‌ای در تحکیم نقش سازمان در همکاریهای منطقه‌ای و بین المللی ایفاء نماید در جلسات لازم مورد طرح و بررسی قرار گرفت ولی به هیچ عنوان به موضوع فلسطین و یا بحران یمن و سوریه به جزییات پرداخته نشد.
در مراسم افتتاحیه رجب طیب اردوغان به عنوان میزبان به کلی گویی ماجرا پرداخته و از تهدید جدی بودن افراط گرایی و تروریسم بحث کرده و در پیامی لاپوشانی شده از تکیه کردن بر اصل اسلام و نه مذهب سخن گفته و ایران وعربستان را مخاطب قرار داد.
دبیرخانه این اجلاس پیش‌تر اعلام داشته بود که از جمله اقدامات مهم و مورد نظر به تصویب رساندن چشم انداز راهبرد ده ساله جدید تا ۲۰۲۵ خواهد بود که ضمن در بر گرفتن موارد مختلفی که بدان اشاره شد مسایل دیگری همچون ریشه کن کردن بیماری‌های واگیر دار، رعایت حقوق زنان، جوانان، کودکان و خانواده در جهان اسلام، آموزش عالی، توجه به علوم و تکنولوژی، مبادله فرهنگی میان کشورهای عضو در این چشم انداز راهبردی نیز مورد توجه قرار گیرد.
طبیعی است که مسایل امنیتی کشورهای متشنجی همچون عراق، سوریه، یمن، افعانستان، فلسطین، چاد، سومالی و همچنین بحران تازه قره باغ کوهستانی نیز قابل طرح و بررسی بود که بیش از همه مسئله فلسطین، سوریه و یمن در میان اعضای سازمان محل اختلاف نظر می‌باشد.
در حالی که مقرر بود موضوع یمن در این کنفرانس بررسی شود، یقیناً جایگاه سیاسی عربستان سعودی مورد سئوال می‌شد. چراکه بنابه گزارش عقو بین الملل و دیده‌بان حقوق بشر این کشور بار‌ها مرتکب فجایع انسانی در آن یمن شده و علیرغم پذیرفته شدن آتش بس میان آن دولت و حوثی‌های یمنی، در چند روز گذشته بار‌ها آتش بس از سوی عربستان سعودی نقض شده است.
این در شرایطی است که ملک سلمان پادشاه عربستان سعودی پیش از عزیمت به استانبول از سوی السیسی، رئیس جمهوری مصر به عنوان شهروند افتخاری شناخته شده و در دانشگاه قاهره نیز برای وی دکترای افتخاری اعطاء گردید. در همین حال بخشهای مهم راهبردی مصر به نامهای تیران و صنافیر نیز به عربستان واگذار گردید که این مناطق مهم از دهه‌های قبل میان مصر و اسرائیل به عنوان مناطق مورد اختلاف به شمار می‌رفتند و از دهه ۵۰ در دست دولت مصر بود. اما در چند روز اخیر طی موافقتنامه‌ای به عربستان سعودی واگذار گردید. روزنامه الاخبار پیش‌تر اعلام کرده بود که موافقت نامه منعقده میان رهبران دو کشور مخفی بوده و جزییاتی از آن منتشر نشده است.
ملک سلمان بعد از سفر به ترکیه، روز سه شنبه مورد استقبال بی‌نظیر اردوغان و ارکان حزبی و دولتی ترکیه قرار گرفته و نشان ویژه دولتی از سوی اردوغان به ملک سلمان اهداء گردید و اردوغان هم مانند رئیس جمهوری مصر برای پادشاه عربستان حکم شهروند ترکیه‌ای بخشید. در این خصوص روزنامه‌های چاپ ترکیه طی درج مقالاتی ادعا کردند که ملک سلمان از سوی اردوغان به عنوان شایسته‌ترین پادشاه خاورمیانه شناخته شده است.
به نظر می‌رسد تناقض بین عمل و قول در میان برخی از رؤسای کشورهای اسلامی به نوعی رقابت و عرض اندام سیاسی- جناحی و عقیدتی است که پیش از اجلاس سازمان همکاری کشورهای اسلامی برنامه ریزی شده است.
در چنین شرایطی که ترکیه و عربستان سعودی در خصوص افراط گرایی بحث می‌کنند و حمایت آنان از گروههای افراطی مثل جبهه النصره، جبهه الشام و داعش در سوریه و عراق بار‌ها مطرح بوده است، غیر قابل درک بود که در زمینه حل بحران در عراق، سوریه، یمن با کشورهای مختلف و درگیر با این کشور‌ها مانند ایران، لبنان، عراق به چه نکته اتفاق نظری برسند.
چرا که پیش از شروع اجلاس رهبران کشورهای اسلامی، روز چهارشنبه ناقوس اختلاف در میان وزرای خارجه کشورهای اسلامی را به صدا در آوردند و دکتر محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران با اعتراض به تنظیم پیش نویس طرح ۴ ماده‌ای ضد ایرانی عربستان سعودی خطاب به وزیر خارجه آن کشور عاقبت کار طارق عزیز، وزیر خارجه اسبق عراق را متذکر شد.
در شرایطی که انتظار می‌رفت در کنفرانس استانبول سران کشورهای اسلامی‌مصوبه‌ای را برای اولویت قرار دادن تحرکات سیاسی در محافل بین المللی با هدف حمایت از تلاشهای بین المللی جهت رفع تنشهای سیاسی منطقه‌ای و بالاخص میان کشورهای اسلامی و همچنین حمایت از حقوق ملت فلسطین و لزوم همبستگی و وحدت میان کشورهای اسلامی به تصویب برسانند، همین اختلافات عمده و متفاوت بودن دیدگاه سیاسی و عملی میان رهبران کشورهای اسلامی موجب مسکوت ماندن و به نتیجه نرسیدن مصوبات این اجلاس شد و آقای روحانی، رئیس جمهوری ایران و هیئت همراه در اعتراض به تأثیر گذاری عربستان سعودی بر این نشست و ایجاد فضای اختلاف بر انگیز، سالن کنفرانس را ترک گفته و در مراسم اختتامیه حاضر نشدند.
پیرو آن و با اعتراض کشورهای دیگری همچون عراق، لبنان، عمان، افغانستان و چند کشور دیگر بیانیه نهایی قرائت نشده و بدین وسیله سیزدهمین نشست سران سازمان همکاری کشورهای اسلامی بدون کسب نتیجه خاتمه یافت که از نظر سیاسی به یک فیاسکوی بزرگ بدل شد که همین حادثه خواهد توانست جایگاه این سازمان در بین نهادهای بین المللی به شدت خدشه دار و بی‌اعتبار سازد.
مهم‌ترین رخداد در این اجلاس، تشکیل سومین نشست میان سران ترکیه- ایران است. چرا که این نشست در راستای تداوم نشستهای سالهای ۹۳ (آنکارا) و فروردین ۹۴ خواهد بود که سعی شده است، نتایج مفیدی از این نشست حاصل شود. به همین منظور هیئت اعزامی از ایران مرکب از رئیس جمهوری و جمع کثیری از هیئت وزیران در این سفر حضور داشتند. ولی با وضعیت پیش آمده و تصمیم به بازگشت رئیس جمهوری ایران در عصر روز جمعه به تهران نشان از در محاق بودن این اجلاس نیز بین ایران و ترکیه دارد.
اهدافی که در این دیدار مورد تعقیب ترکیه و ایران بود از بسیاری جهات برای هر دو کشور از اهمیت بسزایی برخوردار است. به طوری که پیش‌تر واعظی وزیر ارتباطات و فناوری در دیدار و مذاکرات خود با جودت ییلماز وزیر توسعه اقتصادی و تجاری ترکیه دو موافقتنامه بانکی و تجاری را به امضاء رسانده و در این دیدار مهم‌ترین موضوع برای ایران برقراری سیستم سویفیت در نقل و انتقالات بانکی بوده است. همچنین موضوع امنیتی و حفظ تمامیت ارضی سوریه و اتخاذ تدبیر در مشخص کردن رویکرد دو کشور در رابطه با موضوع فدرالی شدن مناطق کرد نشین سوریه و تصمیم گیری در رابطه با تروریسم منطقه‌ای از اهم مسایل می‌باشد.
سیزدهمین نشست سازمان همکاری کشورهای اسلامی از منظر دیگری نیز متفاوت بود. زیرا رجب طیب اردوغان که در تمامی اجلاس بین المللی آن را تریبون آزاد برای بیان خاستگاه سیاسی دولت خود قرار می‌دهد و تلاشی بر اثبات مواضع خود در ایجاد منطقه امن شمالی در نوار مشترک سوریه- ترکیه داشته و موضوع تهدید تروریستی ناشی از داعش و پ کاکا را در سر لوحه سخنرانی‌هایش قرار می‌دهد؛ این بار با تغییر رفتاری ۱۸۰ درجه‌ای از وحدت دنیای اسلام در برابر تروریسم، خود جوشی و خودباوری کشورهای اسلامی در مبارزه با افراط گرایی و انسجام در حل مشکلات کشور‌ها بدون اجازه دادن به اقدام عملی کشورهای غربی سخن گفت. همچنین از فاقد اعتبار بودن سازمان ملل و شورای امنیت بحث کرده و از اینکه مسلمانان هیچ نماینده‌ای در این شورا ندارند، سایر کشور‌ها را به باد انتقاد گرفت.
مع الوصف، ترکیه در شرایط کنونی که دچار بحران اقتصادی شدیدی است و در کنار تجربه تحریمهای روسیه، از کاهش سطح مبادلات تجاری خود با ایران نیز رنج می‌برد.
به طوری که در سال ۲۰۱۵ حجم مبادلات بین دو کشور به ۹ میلیارد و ۷۶ میلیون دلار تنزل پیدا کرده است و نسبت به ۲۰۱۴ افتی ۲۰ درصدی نشان می‌دهد. شاید رویکرد متفاوت و محافظه کارانه با عربستان سعودی و امضای توافقتنامه برای تشکیل شورای هماهنگی راهبردی ترکی- سعودی از همین منظر برای آنکارا اهمیت پیدا کرده باشد.
اما ناگفته پیداست که دوگانگی سیاسی در رویکرد دولت ترکیه با ایران در منطقه و عدم بازخوانی وضعیت موجود سیاست منطقه‌ای و نیندیشدین تدابیر لازم برای جلوگیری از بروز فضای مغایر با روح سازمان و متضاد با شعار وحدت کشورهای اسلامی موجب جبهه گیریهای مقطعی خواهد شد که به ضرر ترکیه و روابط خود با ایران می‌شود.
علیرغم اینکه ابراهیم کالین سخنگوی دفتر ریاست جمهوری ترکیه حضور رئیس جمهوری ایران در این نشست را زمینه ساز اتفاق مهم دانسته بود و شاید این اتفاق در راستای درخواستی بوده که ترکیه در چند هفته گذشته در خصوص می‌انجیگری میان تهران- ریاض مطرح ساخته و در این زمینه اعلام آمادگی کرده بود. ولی با اعطای مدال ملی به پادشاه عربستان از سوی اردوغان و وجود اختلاف دیدگاهی و عقیدتی میان آنکارا- تهران در زمینه سوریه و یمن و به خصوص بروز شرایط ناخشنود از منظر سیاسیون ایران در روز نهایی اجلاس، دیگر بعید خواهد بود که ترکیه در این زمینه هم موفق به کسب نتیجه در آتیه شود.
تصور می‌رود ترکیه بعد از عدم کسب نتایج لازم در اجلاس گروه ۲۰ آنتالیا و همچنین اجلاس امنیتی استانبول، تلاش داشت که حداقل این بار در اجلاس سازمان همکاری کشورهای اسلامی به نوعی برتریت سیاسی و بین المللی خود را به منصه ظهور برساند که نتیجه آن چندان مطلوب نبوده است.
16/4/2016
